این بنا در محله قدیمی معروف به حسینیه و چسبیده به حسینیه اعظم زنجان ( ضلع جنوب شرقی ) واقع گردیده است . بطوریکه از نام بنا پیداست ، این گرمابه به عنوان یکی از متعلقات مجموعه حسینیه اعظم بوده و به همین دلیل نیز ساخته شده است . این گرمابه تا چند سال اخیر نیز ( 3 الی 4 سال پیش ) مورد بهره برداری و استفاده بوده ولی امروزه تبدیل به انباری گردیده است . با عنایت به ارزش تاریخی فرهنگی و همچنین نوع معماری این بنا در تاریخ 23/7/1378 به شماره 2379 در فهرست اثار تاریخی کشور به ثبت رسیده و از همان تاریخ هر گونه دخل و تصرف و یا ساخت و ساز در آن بدون کسب مجوز از سازمان میراث فرهنگی ممنوع اعلام گردیده است .
این بنا ، یکی از حمام های تاریخی شهر زنجان است که بر اساس کتیبه سنگی به جا مانده ، تاریخ اتمام آن سال 1292 ه.ق و بانی آن ملک التجار بوده است .
حمام تاریخی در جوار بنای حسینیه اعظم و در ضلع جنوب غربی بافت تاریخی زنجان واقع گردیده است . این بنا در ضلع جنوبی با یک شیب ملایم به کمربند تهران - تبریز می رسد . در ضلع شرقی به خیابان فردوسی ، در ضلع شمالی به خیابان ضیایی و بازار تاریخی و در ضلع غربی به بافت قدیمی شهر ختم می شود . براساس تحقیقات محلی ، بنای حمام از نظر قدمت قدیمی تر از بنای حسینیه بوده که شاهد آن کتیبه سنگی موجود در پیشانی بنا به سال 1292 هـ ق که توسط میرهدایت اله ملک التجار تجدید بنا گردیده است . بنای حمام همانندی نمای حمام های سنتی و رایج در ایران با مصالح آجر ، سنگ و ساروج کاهگل و انواع ملات آب بند در سازه دیوارها و طاق و تویزه ها ساخته شده و پی این حمام از سنگ لاشه و ملات آهک ساخته شده است و دیوارها ترکیبی از سنگ و آجر می باشد و از جمله فضا های معماری تعبیه شده در این بنا می توان موارد زیر را نام برد :
1- ورودی : با قرار دادن چند پله ورودی بنا پایین تر از کف اصلی کوچه می باشد .
2- هشتی : به منظور حفظ گرمای داخلی حمام و همچنین جلوگیری از دید مستقیم مردم عابرین به داخل بنا می باشد .
3- سربینه ( رختکن ) : مکانی که در وسط آن معمولاً یک حوض آب سرد و در اطراف سکو های نشیمن جهت پوشیدن و درآوردن لباس در نظر گرفته شده است .
4- میان در : فضایی که در حد فاصل رختکن و گرمخانه می باشد و در این فضا نیز سرویس های بهداشتی تعبیه گردیده اند .
5- گرمینه : یا فضای اصلی حمام که دارای سکو هایی جهت نشیمن و شستشو می باشد .
6- خزینه
7- تون ( آتش خانه ) : که بوسیله گربه روهایی کف حمام را گرم می کرده است .
گرمابه حسینیه همچون گرمابه های تاریخی دارای تاسیسات و متعلقات لازم با بهره گیری از معماری خاص آنها می باشد . ورودی اصلی گرمابه به طرف شمال بوده که جهت بررسی به آن می بایست چند پله را طی نمود . در بدو ورود به حمام یک پاگرد به شکل مربع مستطیل تعبیه گردیده که بوسیله یک دالان زانویی شکل باریک با طی چندین پله به هشتی ختم می گردد . هشتی مزبور در رقم 320 – سانتی متر نسبت به کف معبر همجوار واقع گردیده است .
در این قسمت دو مدخل مشاهده می گردد .
1. ورودی شوفاژ خانه فعلی که مربع شکل می باشد .
2 . ورودی به سربینه که در ضلع جنوب غربی هشتی قراردارد.
این ورودی راه اصلی به سربینه ( رختکن ) مباشد .
سربینه : این فضای زیبا و دلنشین به شکل چهار ایوانه و در رقم 360 – سانتی متری نسبت به کف کوچه قرار دارد . ایوان های چهارگانه در چهار جهت اصلی قرار گرفته اند . در مرکز سربینه یک حوش اب به شکل مربع مستطیل در جهت شرقی غربی در نظر گرفته شده است . در گرداگرد و پیرامون سربینه سکو های جهت نشستن مراجعین احداث گردیده است گنبد اصلی این قسمت با تکیه بر جرز های جانبی و با بکار گیری کاربندی های جالب و چشم نواز خود نمایی می کند . جهت تامین روشنایی رختکن پنج نورگیر کوچکتر در ساقه گنبد و در چهار جهت اصلی ( شمال ، جنوب ، شرق ، غرب ) واقع گردیده است .
در فضای سربینه دو ورودی مشهود است .
1. ورودی به اتاقی مربع شکل در ابعاد 50/2 × 65/2 سانتی متر که موسوم به گرمخانه می باشد . به احتمال زیاداین قسمت مکانی بوده جهت پهن کردن و یا خشک نمودن ملزومات مربوطه به امر شستشو .
2. ورودی منتهی به فضای گرمخانه ، این قسمت به شکل دالانی در جهت شرق به غرب کشیده شده و سرویس های بهداشتی در ضلع جنوبی آن قرار دارند .
گرمخانه : پس از طی دالان موجود در حد فاصل سربینه و گرمخانه ، به فضای اصلی شستشو ( گرمخانه ) می رسیم . این قسمت در رقم 20/4 – سانتی متر نسبت به کف کوچه قرار گرفته است . گرمخانه با پلانی به شکل چهار ایوانی که ایوان های آن در چهار جهت اصلی واقع و دو به دو با هم قرینه می باشند و گنبد اصلی در مرکز بنا به بهره گیری از کاربندی های زیبا اجرا گردیده است . در مرکز آن یک نورگیر بزرگ تعبیه گردیده که در سه جهت آن ( شرق ، غرب ، جنوب ) سه نورگیر کوچکتر در ساقه گنبد جای دارند . ایوان ضلع شرقی در اصل شاه نشین بوده که در سالهلی بعد با انجام ساخت و ساز هایی به صورت دوش مورد استفاده قرار گرفته است . خلوتی ها به صورت دو فضای قرینه و هم شکل در اضلاع شمال شرقی و جنوب غربی مشهود می باشند . این فضاها با ایجاد دالانی در حدود 2 متر با زاویه 45 درجه قابل دسترسی می باشند . از طریق پنجره موجود در ایوان ضلع غربی به خزینه می سیم . خزینه فضائیست به شکل مربع در ابعاد 450 × 500 سانتی متر که در پشت آن و در غربی ترین قسمت بنا تون یا آتشخانه بنا قرار گرفته است .
سیستم آبرسانی : یکی از مشخصات جالب این گرمابه نسبت به سایر گرمابه هایی که مورد بررسی قرار گرفته اند چاه آب آن می باشد . چرا که چاه آب این گرمابه بر عکس دیگر گرمابه ها در نزدیکی گرمخانه و تون نمی باشد بلکه در کنار ورودی اصلی ایجاد شده است . آب موردنیاز با دلو از چاه بیرون کشیده شده و به داخل حوضچه ای که توسط لوله های سفالی ( تنبوشه ) به گرمخانه و سربینه راه داشته ریخته می شده است .
سیستم گرمایش و مواد گرمازا : سیستم گرمایش و مواد گرما زا در این نیز منطبق بر اسلوب و شیوه گرمایش موجود دیگر حمام های تاریخی شهر می باشد . تون حمام در غربی ترین قسمت و در پشت خزینه تعبیه گردیده و گرمای جاصل از سوخت فضولات حیوانی از طریق گربه روهای متصل به گرمخانه و سربینه به نقاط مورد نیاز انتقال داده می شد .
مصالح بکار رفته در بنا : عمده مصالح به کار رفته در بنا همچون دیگر گرمابه های تاریخی شامل لاشه سنگ ، آجر ، آهک ، ساروج ، کاشی و سنگ تراورتن جهت سنگفرشی می باشد .
تزئینات بنا : از جمله تزئینات جالب توجه در بنا می توان به وجود ایوانهای چهار گانه در سربینه اشاره نمود که با ایجاد پخی هایی در حد فاصل آنها تبدیل به هشت ضلعی و سپس با استفاده از کاربندی های زیبا و چشم نواز به شانزده ضلع و سپس گنبد اصلی اجرا گردیده است. همچنین با توجه به اظهارات معتمدین محل ّ جهت تزئین سربینه و گرمخانه از کاشیهای منقوش استفاده شده بود که متاسفانه در سالهای بعد با اندودی از سیمان سفید مستور گردیده اند .
قدمت و تاریخچه : نظر به اینکه در این بنا نیز کتیبه و یا سندی که دالّ بر زمان ساخت و یا طلاعات مشبه باشد بدست نیامده ، لذا با عنایت به اظهارات معتمدین و همچنین با توجه به سبک و نوع معماری می توان قدمت بنا را اوایل قاجار دانست
این بنای تاریخی که جزو املاک حسینیه اعظم زنجان بشمار میرود قرار است در آینده به موزه تعزیه و عاشورا مبدل شود . لازم بذکر است که حسینیه اعظم زنجان یکی از بی نظیرترین مکانهایی است که مورد توجه خاصه امام حسین و یگانه سردارش حضرت ابوالفضل علیهماسلام میباشد و این مکان سالانه میزبان هزاران عاشق حسینی از سراسر جهان میباشد .
سایت میراث فرهنگی زنجان ، miraszanjan.ir ، jamejamonline.ir
0 نظرات:
ارسال یک نظر