مهرداد اول؛ بانی عظمت پارت ها

پادشاهی مهرداد اول در تاریخ ایران یكی از حكومت‌هایی بود كه نتایج مهمی داشت. قبل از مهرداد، پارت دولتی كوچك بود كه از ولایت ماردهاوری تا هریر رود امتداد می‌یافت. مهرداد در مدت سلطنت 37 سال خود پارت كوچك را تبدیل به دولتی كرد كه بعدها رقیب دولت جهانی روم گردید و جریان تاریخ را در آسیای غربی تغییر داد. مهرداد اول پادشاهی بود شجاع و جنگی، عاقل، معتدل و از جهت رحم و انسانیتش مورد توجه بود. او حدود دولت خود را به هند رسانید. با وجود اینكه به اقتدار بزرگی رسید ، به اندازه‌ای كه در میدان جنگ در مقابل دشمنانش شجاع بود، به همان قدر نسبت به مردمش ملایمت نشان می‌داد. بالاخره پس از اینكه ملتهای زیادی را تابع خود گردانید، بهترین ترتیباتی را كه شایان حفظ و حراست می‌دانست یه آنها آموخت و اهمیتی كه به او داده می‌شد به همان اندازه بود كه به بنیان‌گذار سلسه پارتها داده می‌شد.

حمله به باختر

در زمان پادشاهی مهرداد اول زمان مناسبی برای گسترش پارت از طرف غرب و شرق بود. مهرداد از این موقعیت استفاده كرد و نظر خود را به شرق افكند. چون او نقشه هایی زیادی در غرب داشت پس می‌خواست ابتدا از پشت سر خود مطمئن باشد. به هرحال واضع بود كه اوكراتید مشغول تسخیر پنجاب هند بود و به دست پسرش نابود می‌شود. در این فاصله مهرداد به باختر حمله می كند و این مملكت را به پارت ضمیمه می‌كند. استرابون می گوید كه او دو ایالت را ضمیمه كرد. اولی را «توریئوآ» و دومی را « آس‌پیونوس » می‌نامد (كتاب11، فصل 11، بند2). ولی معلوم نیست كه این دو ایالت در كجا قرار دارند. ولی حدس می زنند كه مقصود از توریئوآ، توران است و آس‌پیونوس مردمی كه موسوم به آسپاسیك بودند. این مردم بین سیحون و جیحون ساكن بودند. بعید نیست كه این حدس صحیح باشد، زیرا كه معلوم است كه مردمان شمالی را كه در زمان ساسانیان به ایران حمله می‌كردند ، ایرانی های تورانی می‌نامیدند و شاید در این زمان هم به مردمان سكایی كه از طرف سغد یا ماوراء سیحون به باختر حمله می‌كردند، هم همین اسم را می‌دادند. 

تسخیر ماد بزرگ

پس از تصرف باختر مهرداد اول چند سالی تامل كرد تا آنكه بر تخت سلوكی آنتیخوس پنجم یعنی پسر بچه‌ای 9 یا 14 ساله نشست و بر سر جانشین پادشاهی جنگ خانگی بین لیزیاس و فلیپ در گرفت. در این فاصله شاه پارت از موقعیت استفاده كرد و به ماد تاخت. ماد در این زمان اسما جز دولت سلوكی به شمار می‌آمد ولی در اصل مستقل بود. بنابراین مادها سخت مقاومت كردند و در ابتدای جنگ هر یك از طرفین مزایایی داشتند. بالاخره پارتی ها موفق شدند ماد بزرگ را جز دولت خود بگردانند و مهرداد باكاسیس نامی را در آنجا به حكمرانی گماشت. 

تسخیر خوزستان

بعد از تسخیر ماد بزرگ و فرو نشاندن شورش گرگان، مهرداد متوجه خوزستان ، مملكت همجوار ماد گردید. اسم این كشور را نویسندگان آن زمان «الی‌ماایس» و نام اهالی آنرا «الی‌میان» می‌نویسند و معلوم است كه درلفظ اولی از عیلام و دومی از علامیان است. این همان مملكتی است كه داریوش اول آنرا در كتیبه‌های بیستون ، نقش رستم و تخت جمشید «خورج» می‌نامد و نویسندگان عهد قدیم اسم آنرا از نام شهر شوش (سوز) سوزیان نوشته‌اند. خوزستان در این زمان پادشاهی داشته كه مهرداد با پادشاه «الی میان» جنگ كرده و ا را شكست داد و این مملكت را به دولت خود افزود. مهرداد اول بعد از غلبه بر خوزستان یك نفر را از دودمان اشكانی در آنجا پادشاه كرد و سكه‌های این شخص از 81-82 (پ.م.) بدست آمده است.

تسخیر پارس و بابل

پس از آنكه مهرداد به پارس آمد آن را تسخیر كرد و از طرف دیگر كشور بابل را به اطاعت خود در آورد. بنابراین در زمان مهرداد اول دولت پارت تقریبا از هند و كوشان یا «هندوكه» تا بابل امتداد یافت.در تسخیر پارس باید حدس زد كه پارس بی‌جنگ مطیع گشته و پادشاهی دست نشانده داشت. این نظر را سلسله پادشاهان پارس بنام آذربانان تایید می‌كنند. جنگهای مهرداد برای بدست آوردن ماد، خوزستان، پارس و بابل بین سالهای 164 تا 140 (پ.م.) روی داده، زیرا سال اول مصادف با مرگ آنتیخوس چهارم و ابتدای اوضاع درهم و برهم دولت سلوكی است. سال دوم ابتدای جنگی است كه مهرداد با سلوكیها و تاریخ آن نباید از سال 150 (پ.م.) تجاوز كرده باشد. زیرا در این وقت مقام مهرداد در ایران به قدری محكم بود كه توانست از نو به طرف باختر متوجه گردد.

سرانجام مهرداد اول

مهرداد در جنگ با دولت سلوكی و چندی پس از اسیر كردن دمتریوس به بستر بیماری افتاد و چون قوایش برای مقابله برای بیماریش كافی نبود ، درگذشت. پادشاهی او از سال 174 تا 136 (پ.م.) بود. بنابراین او 37 سال دولت پارت را اداره كرد. وسعت پارت زمانی كه مهرداد اول درگذشت شامل:

گرگان، باختر، مرو، خوارزم، هرات، زرنگ ( سیستان) ، رخج پنجاب هند ، ولایت مادها ، ری، ماد بزرگ، خوزستان، پارس و بابل. بنابراین دولت پارت در این زمان از هند و كوشان تا بابل امتداد یافت. نمایی از راه‌های كه از رود جیحون و دریای گرگان (دریای خزر ) تا بابل كشده بود در اختیار دولت پارت بود. شكی نیست كه با داشتن ماد بزرگ ، بابل و خوزستان زیر سلطه خویش دولت پارت به آشور قدیم فشار می‌آورد. او همچنین با داشتن كشورهای اطراف كویر ایران ، طوایف و قبیله‌های را تحت نفوذ خود داشت. وسعت ماد بزرگ در آن زمان همان ولایت كنونی ایران است كه عبارت است از:

همدان، گروس، كرمانشاهان، نهاوند، ملایر، تویسركان، خمسه، قزوین، عراق بخصوص سطان آباد، ولایت ثلاثه (گلپایگان، كمره و خوانسار) ، ری، اصفهان و یزد.

مهرداد اشكانی نخستین شاه اشكانی بود كه مانند هخامنشیان لقب شاهنشاهی را اختیار كرد و بعد از او تا مدتی پادشاهان اشكانی از بكار بردن این عنوان خود‌داری می‌كردند.