اما دین ایرانیان قبل از ساسانیان

آرتور کرستنسن درباره دین زرتشتی در زمان هخامنشیان می گوید:اگر بخواهیم از روی کتیبه های میخی ایرانی تصوری از عالم دینی هخامنشیان حاصل کنیمتصویری ناقص به ما می دهد این قدر می دانیم "أهُرَمَزْدَ" را ربّ الاعلی می خواندندو آفت ها یعنی قوای یانکار را تجسم داده و شخص می پنداشتند ؛علی الخصوص دُرَوگِیعنی دروغ همان دْرُج اوستائی و از پیش از زرتشت نیز در اعتقادات آریائی به عنوان دیویوجود داشته است ولی اسم أََنْگْرُمَنْیُش را هیچ نخواهیم یافت . درکتیبه ها تعبیرات خاصالهی (راه راست و از این قبیل) هست که اصطلاحات دینی اوستا را به یاد می آورد با وجودأهُرَمَزْدَ خدایان عشایر نیز به جای خود هستند.اینان اولین خدایان آریا هستند که بدین صورتباقی مانده اند .از جمله آنها مِثَر است(=مهر،خورشید)که متعلق به عهد پیش از زرتشتبوده است. در کتیبه اردشیر دوم نام أناهیذَ و مِثَر نخستین بار در کنار أهُرَمَزْدَ به مثابه نامخدایان عظیم نام برده شده می شود .این مِثَر خدای اوستائیست که با أناهیذَ در میان اعظم و ارفع خدایان ِ مجمع الالهة مقامیدارد.یقینیست دین هخامنشیان با دین زرتشتی اوستائی به نوعی که ما بدان معرفت داریم،متفاوت است.به هرحال تا عصر استرابن یعنی دیر زمانی پس از ختم ملک هخامنشیانایرانیان مردگان خود را به جای آنکه مطابق دستور زرتشتیان عرضه مرغان هوا کنند هنوزدر دخمه می گذاشتند