دين زرتشت در چين

به نظر مي‌رسد كه دين زرتشت در اوايل سده‌ي ششم ميلادي، احتمالاً در نتيجه‌ي تماس‌هاي ديپلوماتيك با ايران، به چين راه يافته است. دين زرتشت در چين با نام Hsien (خوانده مي‌شود: Xian؛ چيني ميانه‌ي كهن: xen) شناخته شده است و با نويسه‌اي (graph) تحريرگشته كه در زمينه‌هاي ديگر به ندرت يافته شده و همين امر مايه‌ي شگفتي گرديده است؛ واژه‌ي Hsien در واقع فقط يك گونه‌ي نوشتاري تلفظ واژه‌ي چيني t'ien/tian به معناي "آسمان/ ملكوت"، به گويشي كهن است. واژه‌ي بوداييِ چيني T'ien (= آسمان/ ملكوت) يا t'ien-shen (= خداي آسمان) مترادفي براي واژه‌ي سنسكريت deva (= خدا) بود و همين موضوع نيز گواهي‌ست براي گوناگوني تلفظ hsien در كاربرد و تداول بودايي. استعمال اصطلاح بودايي deva براي اشاره به خداي ايرانيان، تعميمِ كاربردي طبيعي است. در اين زمينه، اصطلاحات خاص بيش‌تري مانند huo-shen (= خداي آتش) و huo-hsien (= ديو آتش) نيز يافته شده است. در كتاب Shming (نوشته در حدود 200م.) گفته شده است كه تلفظ واژه‌ي t'ien (= آسمان/ ملكوت) با x (خ)يي آغازين، و نه با t'، مشخصه‌‌ي اختصاصي مناطق مركزي چين، شامل دو پايتخت دودمان Han، يعني Ch'ang-an و Lo-yang بود، حال آن كه تلفظ اين واژه با t' آغازين، با مناطق واقع در خط ساحلي شرق چين پيوستگي داشت. چنين به نظر مي‌رسد كه در سده‌ي ششم ميلادي، تلفظ اين واژه با x آغازين، به «سرزمين درون گذرگاه‌ها»، كه منطقه‌ي Ch'ang-an است، منحصر بود، هر چند كه اين ناحيه تا آن زمان به منطقه‌اي مردابي تنزل يافته بود. آن چه ناروشن است، اين است كه چرا واژه‌ي t'ien هنگامي كه براي اشاره به دين زرتشت به كار مي‌رفت، همواره بدين شكل خاص (hsien) تلفظ مي‌گرديد، حتا پس از اين كه Ch'ang-an يك بار ديگر در زمان دودمان‌هاي Sui و T'ang پايتخت شده و اين مشخصه‌ي محلي را از دست داده بود.
در اواخر سده‌ي ششم ميلادي، دين زرتشت به حدي از به‌ رسميت شناخته شدن در شمال چين دست يافته بود، موقعيتي كه در دوران دودمان‌هاي Sui و T'ang نيز محفوظ ماند. وجود چهار معبد در Ch'ang-an، دو معبد در Lo-yang، و تعدادي در K'ai-feng و در شهرهاي واقع در امتداد جاده‌ي رو به سمت شمال غربي (Ch'en) در اين دوره‌ها، شناسايي شده است. بيگانگان متصدي در اين معابد كه با اصطلاح غير چيني sa-fu يا sa-pao/sabao شناخته مي‌شدند، از پايگاه و مقام رسمي چيني برخوردار بودند. اين افراد در مناطق Ch'i شمالي و Sui، زيردست hung-lu-ssu/honglusi، مقام متصدي در پذيرش هيأت‌هاي تبليغي خارجي تابعه، بودند، اما در منطقه‌ي T'ang آنان وابسته به اداره‌ي قرباني‌ها، يعني بخش تهيه‌ي خوراك مراسم ديني، بودند.
اين امر محتمل است كه همه يا بيش‌تر پرستندگان اين معابد، خارجيان مقيم چين بودند. از ادبيات داستاني چيني پيداست كه آنان به رقص‌هاي آييني‌اي كه انجام مي‌يافت، و به معابد مرتبط با كارهاي شگرف جادويي، علاقه‌مند بوده‌اند.
دين زرتشت يكي از دين‌هاي خارجي موقوف شده در چين در 845 ميلادي بود، اما چندين اشاره به معابد زرتشتي در زماني اخيرتر (سده‌ي 12م.) در دست است (1).

(1) E. G. Pulleyblank, "Chinese-Iranian Relations I. in pre-Islamic times": Encyclopaedia Iranica, vol. 5, 1992, p. 429