معرفی قلعه های تاریخی استان آذربایجان شرقی

قلعه آوارسین

قلعه آوارسین منسوب به دوره ساسانی تا قرن سوم هجری قمری است كه در 5/22 كیلومتری سمت جنوب خداآفرین و 11 كیلومتری جاده ی اهر – كلیبر واقع شده است . حمداله مستوفی بنای قلعه آوارسین را به " بكر بن عبداله " از اصحاب حضرت رسول (ص) نسبت می دهد كه به امر عمر خلیفه ی دوم در سال 22 هجری به آذربایجان لشگر كشید. آثار به دست آمده نشان می دهد كه این قلعه در دوره اشكانی یا اوایل دوره ساسانی ساخته شده و در دوره اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
این قلعه دارای 5 برج مدور برای نگهبانی است و بلندترین برج آن به ارتفاع بیش از 800 متر از ته دره ، در جبهه غربی هنوز پابرجاست . این قلعه احتمالاَ از استحكامات دفاعی بابك خرمدین در منطقه قره داغ آذربایجان بود .

قلعه انداب جدید

قلعه انداب جدید در دو كیلومتری جنوب روستای قلعه باشی واقع است. لازم به یادآوری است كه روستای قلعه باشی،خود در داخل یك قلعه ی قدیمی بنا شده است و از دیوارهای باقی مانده مشخص است كه خود این روستا در زمان های گذشته قلعه بود . اسم این روستا خود مؤید این امر است.

قلعه بابك

قلعه جاویدان ، قلعه جمهور یا دژبد معروف به قلعه ی بابك در 3 كیلومتری جنوب غربی كلیبر واقع شده است و 2300 تا  2600 متر از سطح دریا ارتفاع دارد . این قلعه بر فراز كوهستانی به نام جمهور واقع شده و دره هایی به عمق 400 تا 600 متر از هر سو آن را  در برگرفته است . برای رسیدن به این قلعه تنها از یك سو و فقط یك راه مال رو وجود دارد. در كاوش های باستان شناسی آثار بسیاری از این قلعه به دست آمده است . از آن جمله می توان از سفالینه های منقوش و لعاب دار مربوط به قرن سوم و سكه های مربوطه به دوره اتابكان آذربایجان و هزار اسپیان ( قرون 6 و 7 هجری ) و تنورهای متعدد پخت نان یاد كرد .

قلعه پشتو

قلعه تاریخی پشتو بر روی یكی از كوه های بلند به نام " هشته سر " ( هشت سر ) در 12 كیلومتری بخش هوراند و 50 كیلومتری شمال شرقی اهر واقع است . این قلعه تنها یك راه باریك برای ورود دارد و در سه سمت دیگر آن پرتگاه های مخوفی دیده می شود كه قلعه را نفوذ ناپذیر ساخته است . قلعه پشتو بسیار قدیمی است و قدمت آن به دوره های اشكانی و ساسانی می رسد. این قلعه یكی از دژهای مورد استفاده بابك خرمدین بود.

قلعه جوشین

این قلعه در 26 كیلومتری غرب ورزقان و 6 كیلومتری روستان جوشین واقع شده و راه دسترسی آن بسیار سخت و كوهستانی است . سفال هایی كه در محوطه این قلعه پیدا شده ، آثاری از ادوار قبل از اسلام و دوران اسلامی تا قرن ششم هجری قمری را شامل می گردد .

قلعه سن سارود

این قلعه در 26 كیلومتری شمال مرند در روستای هرزند و بر روی تپه ای سنگی و مرتفع قرار دارد . در بخش شرقی قلعه،تخته سنگ های بزرگی وجود دارد كه آثار باقی مانده،از جمله قسمت هایی از حصارهای دفاعی قلعه و برج های نیم استوانه ی پیش آمده ی آن و بقایای بنای قلعه ، قرون هفتم و هشتم را نشان می دهد. در جنوب قلعه نیز گورستانی از ادوار اسلامی وجود دارد.

قلعه ضحاك ( آژدهاك ) عجب شیر

قلعه ضحاك یا داش قلعه در 28 كیلومتری عجب شیر در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در 95 كیلومتری جنوب تبریز واقع است. آثار برجای مانده از برج های نیم استوانه ای به نام دروازه ی قلعه و پوشش دیوارها كه از سنگ های مكعب مستطیی است ، قدمت آن را تا دوره ساسانی می رساند ولی سفال های به دست آمده از این قلعه مربوط  به سده های ششم و هفتم هجری است.

قلعه ضحاك ( آژدهاك ) هشترود

این قلعه به فاصله 28 كیلومتری جنوب شهرستان هشترود بر بالای تونل راه آهن تهران – تبریز در وسط دو رودخانه " قرانقو " و " شورچای " واقع شده است. با توجه به سفال های سطحی و آثار معماری به جای مانده، قدمت این قلعه را می توان به هزاره دوم پیش از میلاد نسبت داد . این قلعه تا دوره تیموریان مورد استفاده بود .
قلعه ضحاك همان قلعه اژدهاك دوره ماد است و آثار دیوارهای اورارتویی در نقاط مختلف قلعه به چشم می خورد . ابعاد این قلعه به وسعت 11 در دو كیلومتر، آنرادر شمار یكی از بزرگ ترین قلعه های تاریخی ایران قرار داده است.
پاویون قلعه كه تا حدودی سالم به جای مانده،مربوط به دوران اشكانیان است و دیوارهای دو لایه با پیشامدگی های مدور و برج و باروهای دوره اسماعیلیه در قسمت غربی قلعه پابرجاست. حفاری های باستان شناسی سال های 1379 و 1380،پرده از رموز این قلعه افسانه ای برداشت و آثار دوره اشكانی راآشكار ساخت .

قلعه قیز قالاسی

این قلعه و غار مجاور آن از آثار تاریخی دیدنی مراغه محسوب می شود كه در 20 كیلومتری جنوب غرب مراغه و در جنوب دره ی عمیق كوه های گوی داغ ( كوه كبود ) واقع شده است. طول غار مجاور قلعه قیز قالاسی حدود 35 متر ، عرض آن 24 متر و ارتفاع آن حدود 20 متر است . ارتفاع كلی این غار و قلعه نسبت به دره ی عمیقی كه در مقابل آن وجود دارد ، حدود 1800 متر تخمین زده می شود .در ارتفاعات پشت قلعه ،  باقی مانده ی حصاری خشتی دیده می شود.

قلعه كردشت

یكی از قلعه های تاریخی آذربایجان كه در حاشیه رود ارس و در روستای كردشت جلفا واقع شده ،قلعهیكردشت نام دارد. این قلعه از نظر اهیمت نظامی و تاریخی به ویژه در دوره حكومت عباس میرزای قاجار نایب السلطنه فتحعلی شاه در آذربایجان بسیار مورد توجه و یكی از مراكز فرماندهی سپاهیان وی در جریان جنگ های ایران و روس بود . این قلعه در بالای تپه ای صخره ای ساخته شده و در ارتفاعات آن شش برج نگهبانی وجود داشت كه هنوز بخشی از این برج ها و حصارهای آن پابرجاست.

قلعه گاوور گوهر

بقایای این قلعه كه مربوط به دوره ی اورارتویی است در 45 كیلومتری شرق جلفا و در كنار رود ارس دیده می شود. بخشی از دیوارهایی كه از قلعه باقی مانده است ، در بعضی از نقاط دارای برجستگی های مضاعفی در گوشه ی آنها است. ارتفاع این قسمت ها تا سه – چهار متر می رسد.
تعدادی سفال نیز از این قلعه به دست آمده كه به اواخر دوره ی اورارتویی تعلق دارد .
علاوه بر اینها تعدادی اشیای گلی مربوط به قرن ششم پیش از میلاد و برخی نیز مربوطبه دوره های ساسانی و اسلامی یا ارمنی از این قلعه به دست آمده است.
قلعه ی گوهر كوچك ترین تك بنایی است كه از دوره ی اورارتو تاكنون در ایران شناخته شده است . با توجه به بنای قلعه در بالای تپه ، گمان می رود كه این قلعه در اصل پایگاهی نظامی بودهاست.

قلعه نقدوز ( نودوز )

این قلعه بر فراز قله مرتفعیمشرف به رودخانه ی اهرچای در روستای نودوز در فاصله 35 كیلومتری شرق اهر جای دارد . برج های دیده بانی برجای مانده از قلعه،11 تا 9 متر ارتفاع دارند و از سنگ های رسوبی آجری ساخته شده اند. برای تأمین آب اشامیدنی ساكنین قلعه ، تعدادی حوضچه در بدنه سنگی كوه تعبیه شده بود كه از آب باران پر می شد و به مصرف ساكنین می رسید.

قلعه هلاكو ( آق گنبد )

این قلعه در جزیره ی اسلامی ( شاهی سابق ) بزرگ ترین جزیره مسكونی دریاچه اورمیه واقع است. قلعه هلاكو بالای كوهی در این جزیره ساخته شده و احتمالاَ قبر هلاكو و برخی از سرداران مغول در این قلعه جای دارد. در آذربایجان شرقی قلعه های تاریخی دیگری وجود دارد كه نام آنها آورده می شود :
قلعه پیغام كلیبر، قلعه كلهر،  قلعه قیزلار،قلعه سی بناب ، قلعه داشلوجا ، قلعه قره جالو ، قلعه شربیت ، قلعه شیشه ، قلعه شیور ، آغجه قلعه ، رواسجان ، قلعه اورنگ ، قلعه زنگ ملك ، قلعه جنگل آباد ، قلعه گوررشت آباد قدیم ، قلعه گوورشله ران ، دمیر قلعه شله بران ، قلعه پشتاب ، قلعه آوالان ، قلعه میدانلار، قلعه ممشلو ، قلعه دوم ممشلو ، قلعه كندی گرمادوز ، قلعه وینق ، قلعه آغویه ، قاطر قلعه ی جانانلو ، آغجه قلعه ورزقان ( حسن آباد ) ، قلعه سقندل ( سقین دل ) ، قلعه هلاكو مرند.

بناهای حكومتی

عمارت ربع رشیدی تبریز

ربع رشیدی كه در حال حاضر از آن جز تپه و بقایای یكی از برج ها ، چیزی برجای نمانده است ، به دستور " خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی " وزیر دانشمند و پر قدرت سلطان محمود غازان خان در درون بارویی در دامنه كوه سرخاب در زمینی بلند در شمال كوی باغمیشه میان كوه ولیلانكوی و ششگلان ساخته شد. مجموعه بناهای ربع رشیدی یكی از كارهای شگفت انگیزآن روزگار و بنیادی فرهنگی و دانشگاهی بود و هزاران نفر در آنجا به تحصیل مشغول بودند .

عمارت شهرداری تبریز

این عمارت در سال 1312 شمسی در زمان شهرداری " حاج ارفع الملك جلیلی " در محل گورستان متروك و مخروبه كوی نوبر تبریز ، با نظارت مهندسان آلمانی بنا گردید. این ساختمان دارای یك برج ساعت چهار صفحه ای است كه با طنین صدای موزون زنگ هایش هر 15 دقیقه یك بار گذشت زمان را به مردم تبریز یادآوری می كند. ارتفاع این برج حدود 5/30 متر و نمای خارجی تالار شهرداری تبریز از سنگ تراشیدهشدهاست و نقشه ساختمان آن با نمونه ساختمان های كشور آلمان قبل از جنگ جهانی دوم كه با طرح یك عقاب در حال پرواز ساخته می شد ، مطابقت دارد. این بنا در وسط شهر تبریز و در میدانی موسوم به میدان ساعت واقع است . در حال حاضر تمام امور عمرانی شهر و امور اداری شهرداری تبریز در این عمارت متمركز است.

رصدخانه مراغه

براساس نوشته های تاریخی ، در سال 657 ه . ق به دستور هلاكو خان و همت خواجه نصیر الدین طوسی ، رصد خانه بزرگی در مراغه ساخته شدكه اساتیدی چون علامه قطب الدین ، فخرالدین مراغی ، محی الدین مغربی ، علی بن محمود ، نجم الدین الاسطرلابی و بسیاری دیگر در آنجا تدریس می كردند و در اداره آن نقش داشتند. بنای رصد خانه حدود 15 سال به طول انجامید. به امر هلاكو ، كتاب و اسباب و آلات علمی و نجومی بسیاری كه از فتح بغداد به دست آمده بود به این رصد خانه منتقل گردید و در آنجا به كار گرفته شد . این مجموعه تا سال 703 هجری دایر بود ولی پس از آن بر اثر زلزله های سخت و بی توجهی امرای وقت رو به ویرانی نهاد.
رصد خانه مراغه 167 سال، پیش از احداث رصد خانه سمرقند ساخته شد و در زمان خود یكی از معتبرترین رصد خانه های جهان به شمار می رفت .
آثار باقی مانده از بنای این رصد خانه امروزه در دو كیلومتری غرب شهر مراغه هنوز به چشم می خورد . این رصد خانه شامل برجی به قطر 22 متر و احتمالاً به ارتفاع 25 متر بود . همچنین در كنار رصد خانه مدرسه ای برای تدریس علوم نجوم و ریاضی ایجاد شده بود و كتابخانه ای مشتمل بر چهار صد هزار جلد كتاب و سایر تأسیسات وجود داشت.

عمارت ائل  گلی

ائل گلی ( استخر مردم ) كه قبلا به آن شاهگلی ( استخر شاه ) می گفتند ، از گردشگاه های زیبا و دلكش تبریز و ایران است كه در جنوب شرقی تبریز بر دامنه ی تپه ای واقع شده است . ائل گلی استخری است بس بزرگ به شكل مربع به مساحت 54675 متر مربع . در جنوب آن تپه ای است كه آن را از بالا تا پایین،همسطح پله بندی كرده و نهر آبی از آن به طرف پایین روان است. از سمت جنوبی از وسط استخر خیابانی كشیده شده كه استخر را به صورت شبه جزیره ای در آورده است. در مركز استخر عمارتی به شیوه ی سنتی در دو طبقه ساخته شده و اطراف استخر به صورت پارك بسیار زیبا و فرح بخشی درآمده است كه یكی از زیباترین جاذبه های گردشگری استان به شمار می رود .
بنای اولیه عمارت ائل گلی را به دوره ی آق قویونلو نسبت می دهند كه یك بار در زمان صفویه و بار دیگر در زمان قاجاریه توسط قهرمان میرزا،پسر عباس میرزا نایب السلطنه، در ایام حكمرانی آذربایجان بازسازی شد . در سال های اخیر مجدداَ این ساختمان تجدید بنا گردیده و جهت پذیرایی از گردشگران مورد استفاده قرارمیگیرد .
کتاب میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی