اير = آريايي

اير/ er (پارسي ميانه‌ي كتيبه‌اي: er، با املاي: 'yly؛ جمع: eran، با املاي: 'yl'n) يك عنوان قومي، برابر -ariya پارسي باستان و -airya اوستايي، به معناي "آريايي" يا "ايراني" است. هيچ دليل بسنده‌اي براي تمايز و تفاوت معنايي حالت مفرد er و حالت جمع eran وجود ندارد و ارجاع قومي آن مسلّم است. بنابراين، ترجمه‌ي واژه ي پارسي ميانه‌ي كتيبه‌اي er به "نجيب‌زاده" منطقي نمي‌باشد. Er پارسي ميانه ممكن است از شكل مندرج در زبان‌هاي ايراني باستان، مانند -airya اوستايي، گرفته شده باشد؛ در واژگان مرتبط با تبليغات سياسي و ديني ساسانيان، احتمالاً در نتيجه‌ي تأثيرات سنت اوستايي، حالت‌هاي ديگري نيز از اين واژه يافته مي‌شود.
در سنگ‌نبشته‌ي شاپور در كعبه‌ي زرتشت واژه‌ي er به چشم مي‌آيد. در متن پارتي اين كتيبه‌ي سه زبانه، ary و aryan اشكال مترادف با اير و ايران پارسي ميانه‌اند. در متن يوناني همين سنگ‌نبشته، علاوه بر حالت جمع Arianon (آريايي‌ها)، شكل مفرد Arian نيز وجود دارد كه به نظر مي‌رسد، بدون ترجمه شدن، يك اصطلاح ايراني را نشان مي‌دهد، چنان كه در مورد نام‌هاي قومي و القاب نيز اين گونه است. در سنگ‌نبشته‌هاي ساساني، عبارت يوناني Arianon ethnos با عبارت پارسي ميانه‌ي Eran-shahr و پارتي Aryan-xshahr "= سرزمين ايران" مطابقت مي‌كند.
در اين سنگ‌نبشته‌ي شاپور و بر چند سكه‌ي بهرام دوم، مطابق با يك كاربرد قاعده‌مند مرتبط با تبليغات ساساني، عنوان پارسي ميانه‌ي er بر عنوان mazdesn (= مزداپرست، مزدايي) مقدم است، و عنوان‌هاي "ايراني" و "مزدايي" چنان ارتباط داده شده كه گويي آن‌ها كمابيش القابي سلطنتي‌اند (شاه‌زاده نرسه در كتيبه‌ي شاپور و شاه بهرام دوم بر سكه‌اش). با وجود اين، بر سكه‌هاي ساساني عنوان er به ندرت يافته مي‌شود؛ در واقع، متداول‌ترين فرمول، حذف er از مقابل mazdesn است، چرا كه اشاره‌ي معمولي متن نبشته به شاهانِ Eran (و Aneran) ذكر آن را غير ضروري مي‌سازد.
همانندي خوانشي er پهلوي (با املاي 'yl) با er پهلوي (با املاي 'dl) "= پايين، زير، فرو"، كه به جهت پيوند و ادغام واژگاني برآمده از خط پهلوي ممكن شده است، ريشه شناسي نادرستي را القا كرده و معناي اخلاقي "فروتني" را به اين عنوان قومي بخشيده، و چنان كه در نامه‌ي تنسر مي‌خوانيم، با طبع آناني كه فرمان‌بردار پادشاهان قانوني ايران بودند، سازگار شده است.*

* This article is based on: G. Gnoli, "Er, Er Mazdesn", Encyclopaedia Iranica, vol. VIII/5, 1998