نام همدان

در سنگ‌نبشته‌ي داريوش يكم در بيستون، نام شهر همدان به صورت پارسي باستان Hamgmtana [همگمتانه] (DB 2.76ff.)؛ ايلامي Ag-ma-da-na؛ اكدي A-ga-ma-ta-nu آشكار مي‌شود. اين نام معمولاً به عنوان واژه‌اي اشتقاق يافته از han-gmata* ="[محل] گردهم‌آيي" تفسير گرديده و نتيجه گرفته شده است كه، پيش از شكل‌گيري دولت ماد، در اين جا گونه‌اي جلسه و شوراي مردمي برگزار مي‌شد (هردوت1/97، به شورايي مادي كه شاه Deioces را تعيين و منصوب كرد اشاره نموده، اما محل آن را مشخص نساخته است). احتمال اطلاق واژه‌ي ايلامي برساخته شده‌ي hal.mata.na* (= سرزمين مادها) به اين شهر وجود ندارد، چرا كه پاي‌تخت ماد "سرزمين" خوانده نمي‌شد يا نامي ايلامي نداشته است. لُرد كورزن (Curzon)، با ملاحظه اين كه هفت شهر به نام Ecbatana وجود داشت كه چهار تاي آن در ايران واقع بود، اظهار داشت كه اين نام صرفاً معرف پاي‌تخت يا شهري پادشاهي بوده است.
در منابع كلاسيك و جز آن، اين نام به اشكال گوناگوني ديده و يافته مي‌شود: يوناني: Ekbatana، Agbatana، لاتيني: Ecbatana، Ecbatanas، Ecbatanis Partiorum، آرامي كتابي: Ahmet، ارمني: Ahmatan، Hamatan، Ekbatan، پارسي ميانه: همدان، و غيره.
برپايه‌ي مباني تاريخي و باستان‌شناختي، مطابقت Ecbatana با همدان حتمي است. با وجود اين، كم‌يابي بازمانده‌هاي نمايان پيش از اسلام در همدان، برخي از ديداركنندگان اروپايي را به باورمندي به مكان‌هاي بديل و جايگزيني چون شوش، كنگاور، و تخت سليمان براي Ecbatana سوق داد.*

* S. C. Brown, "Ecbatana": Encyclopaedia Iranica, vol. VIII/1, 1997