بي‌بي شهربانو

"بي‌بي شهربانو" زيارتگاه اختصاصي مسلمانان در دامنه‌ي تپه‌هاي مجاور شهر ري در جنوب تهران است. افسانه‌ي منسوب و بازبسته بدين زيارتگاه چنين است كه: "شهربانو" دختر واپسين پادشاه ساساني، يزدگرد سوم (51-632 م.)، به دست اعراب اسير گشت و به مدينه برده شد و در آن جا به همسري حسين به علي درآمد و براي وي، پسري را به نام علي زين‌العابدين، چهارمين امام شيعه، به دنيا آورد. پس از نبرد كربلا (61 ق/680 م.) شهربانو در حالي كه دشمنان شوهر كشته شده‌اش وي را تعقيب مي‌كردند، به ايران گريخت. آنان زماني به شهربانو نزديك شدند كه او به شهر ري رسيده بود، و از سر درماندگي به خواندن خداوند مي‌كوشيد؛ اما به جاي "ياالله" (Yallah)، زبان خسته‌اش "يا كوه!" (Ya kuh) ادا كرد، و كوه به گونه‌ي معجزه‌آسايي گشوده شد و شهربانو زنده از ميان صخره‌هاي آن گذشت. در اين محل، در زمان خود زيارتگاهي بنا شد كه شايد تنها زنان و اولاد ذكور پيامبر از آن ديدار مي‌كردند.
افسانه‌ي شهربانو به عنوان "مادر نُه امام" كه دست كم به سده‌ي نهم م. باز مي‌گردد، اهميت چندي را در سنت شيعه دارد، اما فاقد مباني تاريخي است و شرح ويژه‌اي نيز درباره‌ي ارتباط اين دختر فرضي يزدگرد سوم با شهر ري وجود ندارد. چنين اظهار شده است كه اين افسانه از آن رو با شهر ري پيوند يافته كه پيش‌تر در اين جا مكاني مقدس براي يك ايزدبانوي زرتشتي، يعني اناهيد، وجود داشته و بدين سان، حرمت و بزرگ‌داشت محلي آن در ظاهر و هيأتي اسلامي دنبال شده و دوام يافته است. اناهيد داراي لقب ديني «بانو» بود، و ممكن است كه زيارتگاه مذكور در ري زير عنوان «شهربانو» (بانوي سرزمين، يعني ايران) بدو اختصاص يافته باشد. وي در زيارت‌نامه‌ي زيارتگاه بي‌بي شهربانو، "شاه جهان"، "شاه زنان"، و "جهان‌بانو" نيز خوانده مي‌شود. كهن‌ترين بخش ساختمان كنوني زيارتگاه به سده‌ي دهم م. منسوب است، كه در زمان صفويه و قاجار گسترش‌هايي يافته است. در محراب دروني زيارتگاه، گورگاهي سده‌ي پانزدهمي وجود دارد، و چنين مي‌نمايد كه پيكره‌ي شاه‌دخت را به شيوه‌ي يك امام‌زاده‌ي معمولي دربر دارد.
اين نظريه كه زيارتگاه مورد بحث در اصل يك مكان مقدس زرتشتي بوده، با اين حقيقت كه افسانه‌ي مشابهي به زيارتگاه زرتشتي "بانوي پارس" نيز نسبت داده شده، تأييد مي‌گردد. وجود آب‌گيري مقدس در دامنه‌ي تپه‌ي بي‌بي شهربانو، كه زائران پيش از بالا رفتن به سوي خود زيارتگاه در آن جا راز و نياز مي‌كنند، باز هم پيوند شهربانو را با اناهيد (ايزدبانوي آب‌ها) تأكيد و تقويت مي‌كند.*

* This article is based on: M. Boyce, "Bibi Shahrbanu", Encyclopaedia Iranica, vol. IV, 1990, p. 198