قلعه‌ي بذ؛ پايگاه بابك

«بَذ» يا «بذان» (احتمالاً دو مكان) عنوان منطقه‌اي كوهستاني (كوره) در آذربايجان و مركز "خرميان/ خرم‌دينان" بوده است (ابن‌نديم، ويراسته‌ي تجدد، ص 07-406). در اين ناحيه، قلعه‌ي "بذ" واقع بود كه در طي شورش بابك خرمي عليه خلافت عباسي (837م./222ق. - 816م./ 201ق.) به اقامتگاه و مركز فرمان‌دهي وي مبدل گرديد. «بذ» مابين آذربايجان و اران، در نزديكي رود ارس (مسعودي، مروج الذهب، ج2، ص75؛ ج6، ص187؛ ج7، ص63-62، 24-123؛ ابودلف، ص6؛ يعقوبي، ج1، ص529)، در يك فرسنگي اردبيل قرار داشت (ابن‌خردادبه، ص121). از آب و هواي ابري و مه‌گرفته‌ي آن، «ابودلف» (الرسائل الثانيه، ترجمه‌ي س. ا. طباطبايي، 1354، ص47-46) و «يعقوبي» (بلدان، ج1، ص30- 528) ياد كرده‌اند.
آثار و بقاياي «بذ»، كه معمولاً با عنوان «قلعه‌ي جمهور» شناخته مي‌شود (احتمالاً براساس كوه‌هاي مجاور موسوم به جمهور چنين ناميده شده)، برپايه‌ي گزارش هيأت باستان‌شناسي (تابستان 1345/1966) در پنجاه كيلومتري شهر «اهر» بر شاخه‌ي غربي رود قره‌سو و سه كيلومتري جنوب غربي شهر «كليبر» قرار دارد. ساختمان‌هاي بازمانده مركب است از دژ و كاخي بر بالاي كوه، با ارتفاع 2300 تا 2600 متر بالاتر از سطح دريا و احاطه شده با دره‌هايي با ژرفاي 400 تا 600 متر. تنها يك راه‌گذر تنگ و دشوار به دژ وجود دارد كه در زمان شورش بابك، دسترسي‌ناپذير ساخته شده است. موضع و موقعيت دژ، برج ديدباني، كوره‌ها، و ساختمان استوار آن، اهميت نظامي «بذ» را نشان مي‌دهند.
دژ «بذ» را در 9 رمضان 222ق./ 15 اگوست 837 م. (25 مرداد) سپاه «افشين» فتح و ويران نمود. از اين موضوع، شاعراني عرب هم‌چون "حسين بن ضحاك باهلي"، "ابو تمّام"، و "بُحتُري" ياد كرده‌اند (طبري، ج3، ص1265؛ ابن خردادبه، ص121؛ مسعودي، التنبيه و الاشراف، ص93، 160؛ يعقوبي، همان‌جا). ابودلف مي‌گويد كه خرميان در «بذ»، در اواسط سده‌ي چهارم ق./ دهم م. ظهور مهدي را انتظار مي‌كشيدند. *

* G. -H. Yusofi, "Badd": Encyclopaedia Iranica, vol. 3, 1989, p. 366