افسانه‌ي يهودي هامان

بنا به داستان كتاب "استر"، هامان يك درباري برجسته‌ي احشوروش/ Ahashwerosh (خشايارشا؟) بود. وي در اين كتاب به عنوان شخصيت منفي و شرور داستان به تصوير كشيده شده است: او از مردخاي (Mordecai)، كسي كه در دربار شاه حضور داشت اما احترام هامان را با تعظيم كردن به جاي نمي‌آورد، بيزار بود. هامان براي تلافي اين بي‌حرمتي، نقشه‌ي كشتار همه‌ي يهوديان قلم‌رو پادشاهي، و به دار آويختن مردخاي را ترتيب داد. اما او بر اثر مدخله‌ي شهبانو "استر"، كه مردخاي وي را تحريك كرده، و شاه را وادار به لغو نقشه‌هاي هامان نموده بود، سقوط كرد. پايان داستان چنين است كه هامان و ده پسرش به فرمان شاه به دار آويخته شدند و مردخاي به مقام سابق هامان ترفيع داده شد. داستان كتاب استر را منابع تاريخي تأييد نمي‌كنند، و شخصيت هامان مي‌تواند به كلي خيالي و ساختگي باشد. در عين حال، با توجه به برخي جزييات ديگر در اين داستان، به نظر مي‌رسد كه نام وي مي‌تواند با محيط سده‌ي پنجم پ.م. متناسب باشد.
گفته مي‌شود كه هامان پسر Hammadatha يِ اگاگيتي (Agagite) بود. معناي نام هامان روشن نيست و چندين تعبير مختلف براي آن پيش‌نهاد شده است. يك تعبير ممكن آن است كه هامان از نام پدرش، شايد به صورت يك اسم تصغير، مشتق شده است. اشتقاق هامان از اسم خاص ايلامي humpan نيز مطرح گرديده است. نيا-نام (patronym) هامان را مي‌توان به عنوان شكلي ديگر از نام Hauma-data "آفريده (يا داده‌ي) [ايزد] هئومه" تعبير كرد. لقب اگاگيتي را مي‌توان با نام شاه عمالقه (Amalekites)، مردمي نيمه اسطوره‌اي كه آثارشان از تاريخ در پي آوارگي‌هاي دوران كهن اسرايلييان و پادشاهي نخستين ايشان، محو و نابود شد، مرتبط دانست. عنوان عمالقه بعدها تبديل به نامي نمادين براي دشمنان مردم يهود شده بود. نيا-نام و لقبي كه هامان برگرفته است، با دوره‌ي مورد بحث وفق مي‌كند، ولي، اين تعبير معناي بهتري مي‌دهد اگر لقب وي را نه اشاره‌اي به عمالقه، بل كه برگرفته از a-ga-ga، ag-ga-ga ي ايلامي بيانگاريم.
نام ده پسر هامان، كه در كتاب استر (9/9-7) برشمرده شده است، برحسب اشكال محتمل ايراني، به طور گوناگوني تفسير گرديده است. اين نام‌ها، آن گونه كه در متن تورات ارائه گرديده، چنين‌اند: Paeshandatha، Dalphon، Aspatha، Poratha، Adalia، Aridatha، Parmashta، Arisai، Aridai، Vaizatha. به نظر مي‌رسد كه واپسين نام، آشكارا Vahya-zata* "زاده‌ي بهترين فرد" باشد. برخي ديگر از اين نام‌هاي را نيز مي‌توان به طور موجهي، ايراني تعبير كرد، اما شناخت نمونه‌ي روشن و مطمئن گونه‌هاي ايراني نام‌هاي ارائه شده در اين فهرست، دشوار است.
هامان، شخصيتي نيز در قرآن و روايات اسلامي است. او در قرآن به عنوان مشاور فرعون آشكار مي‌گردد و گفته مي‌شود كه براي دست‌يابي فرعون به خداي موسا در آسمان، برجي را براي وي ساخته بود (قرآن28/38، 40/ 38 به بعد).*

* This article is based on: Shaul Shaked, "Haman", Encyclopaedia Iranica, vol. XI/6, 2003