نگاهي به فرهنگ آندرونوو

(عصر متأخر برنز هندوايرانيان در آسياي مركزي)
+ نوشته‌ي: دكتر لودميلا كورياكووا
در سال 1914 م. نزديك روستاي «آندرونوو» (Andronovo) واقع در دره‌ي رود Enisei، جنوب سيبري، چندين گورگاه حاوي اسكلت‌هايي در حالت خم شده و سفالينه‌هايي با آرايه‌هاي بسيار جالب يافته شد. باستان شناسان نام «آندرونوو» را به فرهنگ مختص عصر برنز، كه غالباً در هزاره‌ي دوم پيش از ميلاد تاريخ‌گذاري شده، داده‌اند. فرهنگ آندرونوو بخشي پهناور از آسياي غربي را در برمي‌گيرد. كناره و جانب غربي آن منطقه‌ي تماسي را با حوزه‌ي Srubnaya (فرهنگ گورهاي چوبين) در منطقه‌ي ميان‌آبي ولگا- اورال تشكيل مي‌دهد و به سمت شرق، تا فروبار Minusinsk امتداد و توسعه مي‌يابد. كاوشگاه‌هاي اين فرهنگ تا جنوب پاتپه‌هاي «كوپت داغ» (Koppet Dag)، كوه‌هاي پامير و تيان‌شان، يافته شده است، در صورتي كه مرز شمالي آن، كه تا حدي نامعلوم است، به منطقه‌ي Taiga مي‌رسد. از اين گذشته، زنجيره‌اي از فرهنگ‌هاي آندرونوو-گونه در منطقه‌ي جنگلي- دشتي سيبري غربي وجود دارد.
فرهنگ آندرونوو در فهم و بازشناسي تاريخ كهنِ مردمان هندوايراني زبان، اهميت كلاني دارد. تعبير زباني اين فرهنگ، همچون خاستگاه و گاه‌شماري آن مورد بحث وگفت‌وگوست. فرهنگ يا خانواده‌ي فرهنگي آندرونوو با تنوع وسيعي از ماندگاه‌ها و گورگاه‌ها نمودار مي‌شود. اين فرهنگ، ‌از تسلسل و سير تكامل چندين رشته‌ي فرهنگي تركيب گرديده است: Petrovka-Sintashta [پتروكووا- سينتشته] (1600-2000 پ.م.)، Alakul' and Fyedorovo [الكول و فيدوروو] (1300-1500 پ.م.)، Sargary-Alexeevka [سارگاري- الكسيوكا] (1000-1200 پ.م.). اين فرهنگ‌ها به واسطه‌ي برخي كيفيات خود در طرح سفالينه‌ها، مجموعه‌ي ابزارها، و آيين‌هاي تدفين با يك‌ديگر متمايزند. براي نمونه، مردمان فرهنگ Alakul' هم‌قبيله‌اي‌هاي خود را به حالت خم شده در ته گودالي دفن مي‌كردند. اما مناسك مردمان فرهنگ Fyedorovo با مرده‌سوزي مرتبط بود كه خاكستر مرده را فرضاً همراه با عروسكي، در مقابل بنايي سنگي يا گلين كه برفراز گور برپا شده بود، مي‌نهادند.
ماندگاه‌هاي فرهنگ آندرونوو معمولاً بر كرانه‌هاي رودي كوچك واقع بود و دشت‌هاي آن را مكرراً سيلاب‌هايي خفيف فرامي‌گرفت. اين ماندگاه‌ها ممكن است بر دو نوع باشند: 1- كوچك، شامل چند خانه‌ي چوبي و 2- بزرگ، شامل بيست تا يك‌صد خانه. با گذشت زمان، اين ماندگاه‌ها براي جاي دادن جمعيت فزاينده‌ي خود، بزرگ‌تر و رشديافته‌تر گرديدند، و اين موضوع را گسترش زمين‌هايي كه اين مردم تصرف كردند، گواهي مي‌نمايد.
مشخصه‌ي اين ماندگاه‌ها، خانه‌هايي هستند فراخ و نيمه كنده شده (130- 100 مترمربع) با گودال‌هايي عميق براي انبار كردن و خروجي‌هايي راهرو-گونه. ماندگاه‌هاي منطقه‌ي آندرونوو معمولاً طرحي راست‌گوشه دارند: 1- خانه‌هايي كه در امتداد يك رودخانه واقع‌اند؛ 2- خانه‌هايي كه در امتداد يك خيابان قرار دارند؛ 3- خانه‌هايي كه در دو رديف ساخته شده‌اند، با طرحي نيمه گرد يا راست‌گوشه. وجه ويژه‌ي بسياري از ماندگاه‌ها، خاك‌ريز بزرگي از خاكستر است كه همچنان كه ماندگاه‌ها ابعاد بزرگي‌تري يافته و طرح آن پيچيده‌تر شده است، انباشته شده‌اند.
اين نكته سنتاً پذيرفته شده است كه اقتصاد فرهنگ آندرونوو همانند با عصر فرهنگ Srubnaya در اروپاي شرقي، بر دام‌پروري، به اضافه‌ي اندكي كشاورزي، شكارگري، ماهي‌گيري و دانه‌چيني، مبتني بود. تا اين زمان نيز فن استخراج فلز پيش‌رفت نموده و در كانون‌هايي در آسياي غربي متمركز گرديده بود: حوزه‌ي اورال، قزاقستان، سيبري غربي، و آلتايي. فرآوري فلز به طور شگفت‌انگيزي در سراسر اين منطقه يكسان و يك‌نواخت بود. در طي هزاره‌ي دوم و يكم پ.م. خانواده‌ي فرهنگي آندرونوو به تغيير شكل روش زندگي از يك‌جا نشيني به كوچندگي و بيايان‌گردي، كه با دام‌چراني متناوب ساليانه مشخص گرديده، رو نهاد و در يك فرهنگ مادي قابل حمل سهيم شد. *

* Dr. Ludmila Koryakova, "An Overview of the Andronovo Culture: (Late Bronze Age Indo-Iranians in Central Asia)", 1998