عمارت توحید خانه در استان اصفهان

این بنا در ضع غربی میدان امام (ره) ( نقش جهان ) واقع شده و در پشت به عمارت عالی قاپو است و یکی از بنا های سیاسی - مذهبی در عصر صفوی محسوب می‌ شود که به دلیل اتصال آن به دولت خانه آن زمان و همچنین میدان امام (ره) از اهمیت خاصی برخوردار بوده و یکی از جایگاه ‌های مهم شیعیان دوره صفوی محسوب می ‌شده است .

این ساختمان که عمارت عالی قاپو قرار دارد روزگاری مطبخ و زندان کاخ بوده‌ است .

درباره بانی و تاریخ تأسیس توحید خانه ، در منابع اختلاف هست : در دستور الملوک میرزا رفیع انصاری ( میرزا رفیعا ) ، تأسیس و بنای توحید خانه به طور ضمنی به شاه اسماعیل اول صفوی ( حک : 907ـ930 ) نسبت داده شده است . به گفته وی ، شاه اسماعیل که به علت مشاغل سلطنتی عملاً از ارشاد مریدان بازمانده بود ، صاحب منصبی رسمی و غیر نظامی با عنوان « خلیفه الخلفا » تعیین کرد تا در توحید خانه به ارشاد صوفیان و سالکان بپردازد ( ص 307ـ 308 ) . حسینی استرآبادی ، مورخ روزگار شاه سلطان حسین صفوی ( 1105ـ 1135 ) در تاریخ سلطانی ، دستور بنای توحید خانه را به شاه عباس کبیر ( حک : 996ـ 1038 ) نسبت داده است ( ص 134 ) . به نوشته نه چندان قابل قبولِ رستم الحکما ( ص 197 ) ، طهماسب قلی خان قرخلو ( نادر افشار ) ، به دستور طهماسب دوم صفوی ( حک : 1135ـ 1145 ) ، در شهر اصفهان پشت عمارت عالی قاپو ، گنبدی وسیع برای « صوفیان صافی ضمیر صاحب ذکر » بنا کرد و آن را توحیدخانه نامید .

همچنین گفته می ‌شود این بنا در عهد شاه عباس اول محل تجمع صوفیان بوده‌ است و گروهی از ایشان در شب های جمعه در این محل ، گرد آمده و به جان شاه دعا می‌ کرده‌ اند . حتی گفته شده که خود شاه نیز گاهی در این حلقه حضور میافته‌ است .

توحید خانه در روزگار صفوی محل عبادت صوفیان و جایگاه « خلیفه الخلفا » قطب و پیشوای صوفیان صفوی بود که به عنوان یک مکان مقدس ، گاه عدالت ‏خواهان در آن بست می‏ نشستند و هیچ کس حق نداشت با سلاح وارد آن شود . توحید خانه از لحاظ انگیزه تأسیس و نیز آیین ها و مراسمی که در آن انجام می شده ، با مکان هایی مانند خانقاه ، زاویه و صومعه که بیشتر سلوک فردی صوفیان باعث تأسیس و رونق آنها بوده ، تفاوت داشته است .

بر اساس منابع موجود ، آیین ها و مراسم توحید خانه بدین شرح بوده است : صوفیان بایست هر عصر در توحید خانه حاضر و به ذکر و فاتحه خوانی مشغول می شدند . عصر روز پنجشنبه امرا و بیگلربیگیان و خان ها و سلاطین و عمّال هر ولایت ، « تاج بی جیقه و طومار » و به تعبیر میرزا علی نقی نصیری ، « تاج وَهّاج » ، بر سر می نهادند و در توحید خانه به نیت سلامتی شاه ، حمد و سوره می خواندند . اگر کسی از این رسوم تخلف می کرد ، بایست به صوفیان وجهی می پرداخت . این آداب ، حتی در سفر ها نیز رعایت می شد و « ناظران بیوتات » ، چادر توحید خانه و فرش و غذا و دیگر مایحتاج سفر را برای صوفیان فراهم می کردند . در منشآت ( موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، ش 2506 ) که ظاهراً همان تحفه شاهی نصیری طوسی ( نسخه پاریس ، رجوع کنید به دانش پژوه ، ج 1، ص 223، 225 ) است ، فرمانی با عنوان « حکم اشرف در باب نسق توحید خانه صوفیان » آمده که طبق آن ذاکر توحید خانه باید ذکر بگوید و سوره فاتحه را قرائت کند و ستایش نامه ای را که در آن نام پیران سلسله از شیخ شهاب الدین اهری تا شاه عباس دوم آمده است ، بخواند ( انصاری مستوفی الممالک ، یادداشت های دانش پژوه ، ص 563 ) .

در سال‏ های حکومت قاجار ، دیگر این محل یک مکان مقدس و امن به حساب نمی ‏آمد و در دوران پهلوی با یک اقدام نسنجیده گنبد توحیدخانه تبدیل به زندان گردید و در قسمتی از زمین ‏های توحید خانه ساختمان‏ هایی برای شهربانی احداث گردید .
این بنا با مساحتی نزدیک به هفت هزار متر مربع ( 6650 متر مربع ) ، اهمیت ویژه‌ ای را در بافت تاریخی دوران صفوی اصفهان ، به خود اختصاص داده است .
بنای توحید خانه ، در دوره پهلوی دوم و تا سال 1355 به عنوان زندان شهربانی اصفهان مورد قرار گرفته تا اینکه ، با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و نیز پس از انجام عملیات بازسازی و مرمت در سال 1363 ، در اختیار دانشگاه هنر قرار گرفت و به این ترتیب ، کار مرمت و بازسازی در آن تداوم یافت .

معماری توحیدخانه و محوطه آن - بجز آنچه در دوره صفوی احداث شده و شامل بنای گنبد و قسمت هایی از صحن یا حیاط جنوبی و جرز و دهنه های باقیمانده از دیوار شمالی متصل به عالی قاپو بوده است - به این شرح است :

1) بنا های خشت و گلی با نمای آجری و طاق های جناغی در جبهه های شمالی ، غربی و جنوب شرقی . در سه جبهه شمال ، شرق و جنوب محوطه ، راهرو باریکی به عرض 180 سانتیمتر با جرز هایی به قطر تقریبی یک متر وجود دارد . نمای بیرونی دارای قوس های نیم دایره است که در دوره دوم شاهان قاجار ( از ناصرالدین شاه به بعد ) به اقتباس از اروپاییان ساخته شده است .

2) ساختمان هایی که به علت تغییر کارکرد ، تغییر شکل یافته اند و پوشش مسطح دارند و راهرو آنها را به ایوان تبدیل کرده اند .

3) معماری دوره های اخیر که بیشتر با استفاده از آجر و سیمان اتاق هایی در فضای باغ ساخته اند یا فضا های بزرگ تر را به فضا های کوچکتر تقسیم کرده اند .

قسمت داخلی گنبد توحید خانه ، دوازده ضلعی است و برای تبدیل پلان چند ضلعی به دایره ، طاقنما هایی ساخته شده که در لبه این طاقنما ها نواری به عرض سه تا چهار سانتیمتر به رنگ قرمز دیده می شود . در بالای این قسمت ، کتیبه ای از گچ مشتمل بر صلوات چهارده معصوم با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی دیده می شود و در بالا و پایین آن نواری تزئینی از گل و بته ترسیم شده است . از تاریخ تحریر کتیبه و کاتب آن اطلاعی در دست نیست ( مقدس ، ص 14ـ17 ) .

اکنون توحید خانه به عنوان مهمترین مرکز آموزشی دانشگاه هنر اصفهان مورد بهره ‌برداری قرار می ‌گیرد و با زیربنایی در حدود 4000 متر مربع فضای لازم را جهت فعالیت گروه‌ های آموزشی و بخش ‌های مختلف اداری ، خدماتی و رفاهی فراهم آورده است . دانشکده معماری ، ‌دانشکده تجسمی و کاربردی ، سالن اجتماعات ، دفاتر گروه ‌های آموزشی صنایع دستی ، فرش و نقاشی ،‌ کتابخانه مرکزی و آتلیه ‌های معماری و نقاشی از جمله بخش ‌های مستقر در این مجموعه است .

آماده سازی فضای زمین شامل خاک برداری و بتن ریزی ، ساخت و نصب کانال ‌های تاسیساتی ، اجرای گچ و خاک و سفید کاری دهانه ‌های آجری ضلع شمالی ، ‌اجرای کاهگل بام در مساحتی بالغ بر 4000 متر مربع ( 1375 ) اجرای نماسازی بدنه بیرونی ضلع غربی ، تجهیز و نصب سیستم صوتی داخلی گنبد خانه ( 1376 ) . اجرای آجر فرش ضلع غربی به مساحت 500 متر مربع ، آغاز عملیات بازسازی و رواق ادامه نمای ضلع شمالی ( 1377 ) نورپردازی داخل گنبد خانه مرکزی ( آمفی تئاتر ) اجرای آجر فرش بام ( 1378 ) تکمیل رواق ضلع شمالی و شکبه چینی یازده دهنه نما ، خاکبرداری و ساخت زیر زمین در بخش میانی ضلع شمالی ، اجرای آجر فرش بام ، تجهیز و آماده سازی اتاق فرمان آمفی تئاتر ( 1379 ) و ... از جمله فعالیت ‌های دفتر عمرانی دانشگاه هنر اصفهان در توحید خانه را تشکیل می‌ دهد .

Wikipedia.org ، aui.ac.ir ، majzob.org ، encyclopaediaislamica.com