تپه میل ( آتشکده بهرام ) در ری در استان تهران

در دوازده کیلومترى جنوب غربى آرامگاه شاه عبدالعظیم و در دو کیلومترى جنوب روستاى قلعه نو از روستا هاى دهستان غار شرقى بخش کهریزک شهرستان ری ، بر فراز تپه اى به نام تپه میل بنایى کهنه از عهد ساسانیان به چشم مى خورد که آثار و بقایا و رسوم و احکام آتشکده بزرگ رى است . بر روى تخته سنگى در نزدیکى بنا این چنین نوشته شده است : « این محل که به نام تپه میل خوانده شده بقایاى آتشکده معظمى از دوره ساسانیان است » هر چند به موجب پاره اى اسناد قدمت آن را به زمان هاى پیش از زرتشت مى دانند .
در تاریخ طبرى آمده است ؛ به رى آتشگاهى بود که از آن قدیمى تر نبود . در برخى پا را فراتر گذاشته و احداث آن را به فریدون نسبت مى دهند . هر چند درستى آن مسلم نیست ولى متاخران رى را از زمان هاى دیرین و پیش از ظهور زرتشت شهرى مذهبى و مرکز مغان مى دانسته اند .
جهت بنا به صورت شرقی و غربی است . در جبهه شرقی ایوانی با چهار ستون مدور بوده . بخشی از بنای آتشکده ری در زمان حمله اسکندر به ایران خراب شد و تنها قسمتی از بنای چهار طاقی و زیبای این آتشکده به صورت دو میل باقی ماند . بیشتر قسمت‌ های غربی بنا از میان رفته ، در بخش زیرین مجموعه یک راهروی کم ‌پهنا وجود دارد که سراسر طول بنا را طی می‌ کند .

بقایای معماری از نظر دیرینگی متعلق به دوره ساسانیان ( حدود ۱۸۰۰ سال پیش ) است و به آتشکده بهرام گور نیز معروف است .

شهرت تپه میل
تپه میل با سنگ ، ساروج، خشت و گل ساخته شده ‌است. نیزار های اطراف تپه از وجود دریاچه ‌ای حکایت دارد که در گذشته در این محل وجود داشته ، ولی خشک شده‌ است . این تپه باستانى به احتمال بسیار زیاد ، به مناسبت دو پایه بزرگ موجود از بناى قدیمى آتشکده به تپه میل شهرت یافته است . تپه اى مرتفع که بلندى آن از سطح دشت اطراف حدود 18 متر است و تقریبا 35 متر پهنا و 17 متر درازا دارد . تپه اى کم ارتفاع و کوچک و پراکنده پیرامون محوطه را احاطه کرده اند به طورى که تپه میل در آنها اشراف دارد . هر چند به نظر مى رسد این تپه ها در ارتباط فیزیکى و کاربردى مستقیم با این اثر و احتمالا تاسیسات ساختمانى آن وابسته هستند . این مجموعه منطقه ‌ای به وسعت ۸۰۰ در ۹۰۰ متر را شامل می ‌شود . بر بالای تپه ، بنای اصلی آتشکده در راستای شرقی غربی برپاست ، طرح کلی بنا ، تالار ستون داری بوده با دو ردیف ستون چهار گوشه سه تایی که عملاً به ۳ بخش تقسیم شده است . یک بخش مرکزی عریض تر و دو بخش جانبی کم عرض تر ، ورودی اصلی تالار آتشکده در جبهه شرقی از طریق یک ایوان چهار ستونی مدور که پایه ‌های سر ستون های آنها در گوشه‌ های شمال شرقی و جنوب به شرق ایوان برپاست .

باستانشناسان در تپه میل
پیشینه فعالیت هاى باستان شناسى در منطقه رى و کاوش هاى تپه میل به اواخر دوره قاجاریه بازمى گردد . زمانى که حق انحصارى کاوش هاى تپه میل به موجب معاهده 1901 میلادى به هیئت باستان شناسى فرانسه واگذار شده بود اما هیئت مذکور دو هدف عمده را در پژوهش هاى خود دنبال مى کرد :
1- ابراز علاقه مندى به منابع غنى باستان شناختى ایران و محفوظ نگهداشتن انحصارى آن براى خود ، در حالى که هدف اصلى در کاوش هاى ری ، شناسایى ویرانه هاى محلى براى تعیین محل دقیق آن عنوان شده بود .

2- تهیه اسناد و مدارک بررسى و شناسایى منطقه و گمانه زنى در تپه میل

هیئت فرانسوى تپه میل را تا شعاع 10 کیلومترى مورد جستجو و کاوش قرار داد . کاوش تا شعاع 10 کیلومترى و با ذکر این نکته که امکان حفارى در اطراف شاه عبدالعظیم وجود نداشت ، اهمیت بیشتر تپه میل را نسبت به تمامى تپه هاى اطراف نشان مى دهد . اما آثار به دست آمده در سه گروه تپه میل ، رى و ویرانه ها و تپه هاى منفرد دسته بندى مى شوند . تزئینات گچى شامل نقش هاى گل و بوته ، دل ، مارپیچى و برگ هاى افشان ، قطعات پیه سوز هاى سفالى و تکه هاى برنزى و آهنى مهمترین یافته ها از این منطقه است .
نخستین بار در سال ‪۱۹۱۳‬میلادی « ژاک دومورگان » فرانسوی این آتشکده و سازه‌ های پیرامون آن را مرمت کرد . این بنا در سال‪ ۱۹۳۳‬توسط باستان‌ شناس آمریکایی به نام اریک اشمیت مورد کاوش و حفاری قرار گرفت و اخیراً دکتر فیروزه شیبانی از ایران کار حفاری آن را پی ‌گیری کرده ‌است .

سه نظریه در مورد کاربری بناى تپه میل
اولین نظریه اى که در مورد بقایاى بناى واقع بر روى تپه ذکر شده ، فرضیه آتشکده بودن آن است که قطعى تر به نظر مى رسد . آنچه از متن هاى تاریخى به دست آمده است حکایت از آن دارد که آتشکده باستانى رى در فاصله میان رى و سیروان واقع بوده است . مى گویند در زمان سلطنت انوشیروان ، وى هنگام عبور از حوالى آتشکده ، درون آن بت هایى مى بیند و دستور مى دهد تا آنها را بیرون بریزند و در آنجا آتشى بزرگ مى یابد . اگر بناى فوق را آتشکده ندانیم که به احتمال قریب به یقین این طور نیست ، بقایاى آتشکده بزرگ رى را باید در همین حوالى جستجو کرد . از طرف دیگر صحراى جنوب رى را از قدیم یزدان مى نامیدند و به مناسبت آتشکده اى که جایگاه پرستش یزدان بوده است . اما مرحوم پیرنیا معتقد است این بنا مهریز یا مهرآذین ( محل نیایش مهر ) بوده است . شاهزاده هاى ساسانى ری ، مذهب مهرى داشته اند و معبد بر آنان خارج شهر بوده است به مانند این اثر تاریخى که خارج از پهنه رى ساسانى است .

به طور کلى طرح بنا مى تواند تا حدى با معابد مهرى قابل مقایسه باشد . ستایش مهر در غار هاى طبیعى صورت مى گرفته و در نزدیکى غار باید رودخانه اى باشد و گاهى اوقات مهراب هاى متنوع مى ساختند و سعى مى کردند نماز خانه سیماى غار مانند داشته باشد . اما غرض اصلى در ابنیه مهرى نشان دادن تیر است در حالى که مشغول گشتن گاو است . اما این نقوش تاکنون بین نقوش گچبرى تپه میل دیده نشده است . اما فرضیه کاخ بودن این بنا نیز وجود دارد . همانطور که قبلا ذکر شد ، بنا خارج از پهنه رى دوران ساسانى بوده است . لذا مى توان گفت کاخى بوده است جهت پذیرایى و استراحت در زمان شکار . این نوع کاخ در ایران دوران ساسانى متداول بوده است مثل کاخ سروستان فارس !

آتشکده چه جور جایى است !
دونالد ویلبر بناى یک آتشکده را چنین توصیف مى کند : « معمولا بناى یک آتشکده عبارت است از یک اطاق چهار گوش که سقف آن طاق ضربى است و درگاهى اطراف آن راهرو و یا دالانى قرار دارد و در هر از یک چهار دیوار اطراف ورودیه طاقى ساخته شده که به همین مناسبت این نوع بنا ها را بعد از اسلام چهار طاقى مى گفتند . قرار دادن یک گنبد مدور بر روى چهار گوشه و تکیه گاه دادن به آن در گوشه ها با ایجاد طاق هاى گوشه اى سبک خاص ایران است »

گیرشمن در تاریخ ایران درباره بناى معابد در عهد ساسانیان با ذکر اینکه در ساخت این معابد تغییراتى صورت گرفته ، گفته است : « تالار مرکزى آتشکده مربع و محصور به چهار دالان است . »
چهار طاقى در معابد و آتشکده ها قسمت اصلى بنا را تشکیل مى داده است . نمونه هایى که در فارس ، اصفهان و آذربایجان وجود دارد موید این نکته مى باشد . اما آتش را چگونه در آتشکده ها نگهدارى مى کردند ؟

دارسنتز در این باره مى نویسد : « آتش باید همه با وقت و همزمان در آتشکده معبد روشن باشد و هیزم خشک در نگهدارى آن به کار رود و بدینوسیله بر ضد دیو ها و عفریته هاى نامریى مبارزه مى نمودند . »

معمارى بنا
طرح کلى بنا به صورت تالار ستوندارى است که یک قوس میانى و دو قوس در طرفین دارد . که از یک سو به قوس میانى باز مى شوند و از سوى دیگر با ورودى هاى کم عرض تر به راهروى باریکى راه مى یابند که این راهرو حالت رواق را براى قسمت هاى اصلى دارد . جهت بنا شرقى غربى است که در جبهه شرقى آن ایوانى چهار ستون مدور مى بینیم که در حال حاضر پایه هاى دو ستون آن بر پاست . جرز مربع شکل ، قوس هاى میانى مربع شکل و حدود 110 در 110 سانتى متر است . به طور واضح تر اگر دو نفر دست هایشان را از دو طرف به طرف هم دراز کنند مى توانند آن را در بغل گیرند . متاسفانه بیشتر قسمت هاى غربى از بین رفته است . در واقع در سمت غرب فقط آثار باقى مانده است که تا سطح بالاى سقف تونل وجود داشته و بقیه از میان رفته است . اما چگونه وارد این تونل مى شویم ؟ ورودى اصلى تونل در جبهه شرقى از زیر ایوان آتشکده مى گذرد .

ورودى ایوان با قوس هلالی
از دو سوى ورودى تونل سطح شیبدارى ایجاد شده تا به راحتى از کف ایوان اصلى بنا و متناسب با شیب تپه پایین بیاییم و در قسمت انتهایى آتشکده چیز خاصى مشخص نیست . زیرا این سطوح شیبدار یک سرى طاق نماست که ارتفاع آنها به تناسب شیب سقف از غرب به شرق کمتر مى شود . سنگ لاشه و آجر همراه با علامت مصالح اصلى بناى آتشکده را تشکیل مى دهد . ابتدا روى شالوده ( پی ) آجری ، سنگ لاشه و ملات کار شده و مجددا روى آن آجرچینى شده است که نحوه چیدن آجر ها در نوع خود جالب است . زیرا گاهى آجر ها را به صورت راسته کنار یکدیگر چیده اند و گاه روى آن آجر خفته ( خوابیده ) و قفل و بند به کار برده اند . دهانه طاق هلالى که در این قسمت بنا باقى مانده است با آجر اجرا و روى آن را سنگچین کرده اند . پوشش تالار آتشکده نیز در نوع خود جالب است . از آن جهت که در کاخ اشکانى هترا نیز شاهد این نوع پوشش هستیم که با سنگ اجرا شده است . لنگه طاق هایى پهن که بر روى پایه هاى آجرى و سنگى نبا شده است اما در کاخ هترا فاصله لنگه طاق ها کمتر بوده است . نکته جالب دیگر پوشش قوى گهواره اى است که در دوره پارت و ساسانى متداول بوده است و در کاخ پارتى آشور نظیر آن مشاهده مى گردد . اما شباهت دیگر معمارى بنا ستون هاى مدور و آجرى است که در معمارى پارتى و ساسانى متداول بوده و در دوره بعد از اسلام در بسیارى بنا ها از جمله مسجد تاریخى در دامغان شاهدش هستیم . به هر روى در مورد ویژگى هاى معمارى هر بنا از جمله آتشکده رى سخن بسیار است اما تا هر بنایى را از نزدیک نبینیم و در آن به تفحص نپردازیم هنر زیباى معمار و سازنده بنا را درک نخواهیم کرد .

تزئینات بنا
مهمترین ویژگى تزیینى بنا گچبرى هایى است که بر روى دیوار هاى تالار اصلى نقش بسته است . امروز این تکه هاى گچبرى که جدا شده اند در نزدیکى بنا نگهدارى مى شود .

اما این نقش هاى زیباى گچبرى به سه دسته تقسیم مى شوند :

1- طرح هاى هندسى که گاهى خود نیز نقش اصلى را در برمى گیرند و طرح هاى حاشیه اى شامل نقش هاى هندسى که این طرح ها بیشتر به عنوان قابسازى یا حاشیه براى نقش هاى اصلى به کار رفته است .

ترکیب زیگزاگ هاى موازی ، با طرح هاى جناغى یا نوشته هاى مروارید مانند ، فضایى بسیار رویایى را به وجود آورده است . نقش هاى اصلى بیشتر شامل لوزى هاى متحدالمرکز است . آنها که طاق کسرى در تیسفون و یا کاخ ساسانى کیش را دیده اند با این نقوش ارتباط بهترى پیدا مى کنند . در ردیف هاى منظم خطوطى است که به صورت پله اى و گاهى مارپیچ به صورت نامحدود ادامه مى یابند و در فضا هاى باز بین آنها نقش گل و برگ کنگر مشاهده مى شود ، درست مثل یک خورشید گرد .

2- اما اوج هنر را باید در طرح هاى گیاهى که با الهام از طبیعت بر روى گچ نقش بسته است دید . این طرح ها که به صورت انتزاعى نشان داده شده مبتنى بر عادات و عقاید دینى آن زمان است .

نقش هایى که خود به سه دسته تقسیم مى شوند :

الف) درخت مو : از گیاهانى است که مى توان به صورت شاخه هایى که در دو سوى آن برگ و خوشه انگور است . با اندکى اختلاف به روى گچبرى ها کاخ ساسانى کیش مشاهده مى شود .

ب) نقش جالب دیگر دایره اى است که در وسط آن یک گل رز است ، هشت پر و در اطراف آن حلقه هاى برگ غار ، که نشانه افتخار بوده است .

ج) طرح شاخه برگدار و میوهدار: هر چند به خوبى شاخته نمىشود اما به نظر شبیه درخت کاج است ولى برگ آن که به وسیله دایرهاى محدود شده بیشتر به برگ بلوط شبیه است .

3- حیوانات نیز از نظر طراح گچبرى ها دور نمانده اند . آنچه در حال حاضر باقى است نقش یک ماهى است که بسیار طبیعى به نظر مى رسد . آنها که گرسنه باشند دلشان مى خواهد دستشان را دراز کنند و ماهى را بگیرند . بدن ماهى در حالت طبیعى با اندکى انحنا طرح ریزى شده و فلسه اى روى پوست به خوبى نمایش داده شده است .
بلا هایى که بر سر تپه میل آمده است
صرفنظر از عوامل طبیعى و متاثر از اقلیم یا حتى تغییرات آب و هوایى و بالاتر از آن زمین لرزه ، آنچه انسان نه تنها با این محوطه و آتشکده رى بلکه با بیشتر آثار تاریخى مى کند ، چنان است که در خیال آدمى نمى گنجد . فعالیت هاى کشاورزى و چراندن دام ها ، بردن سنگ ها و مصالح ساختمانی ، جویندگان گنج ، کاوش هاى غیر اصولى توسط قاچاقچیان اشیاى عتیقه و هزار بلاى دیگر ، از جمله محبت هایى است که در حق این تپه باستانى و آتشکده روا داشته اند . در کنار انسان ها ، جانداران نیز بیکار نشسته اند و در این وانفساى کمبود مسکن ، جاى جاى تنها بناى باقى مانده را محلى براى سکنى و لانه ساختن ، مورد استفاده قرار داده اند . متاسفانه بیشترین تخریب و آسیب را در میان آثار باستانی ، محوطه هاى این چنینى به خود دیده اند . اگر ابنیه تاریخى به دلیل معمارى خاصشان ، کمتر مورد دستبرد قرار گرفته اند ، اما محوطه هاى باستانى که تعدادشان کم هم نیست ، به دلیل آنکه هیچ سلاحى براى دفاع از خود ندارند .

بنا بر آمار موجود در فاصله زمانى 1370 تا 1383 تپه میل تنها 5 هزار نفر بازدیدکننده داشته که بیشترین آن در سال 1381 چهار هزار نفر و کمترین آن یک هزار نفر در سال 78 بوده است . بنابر آمار موجود در بقیه سال ها بازدیدکننده رقم خیره کننده صفر را داشته است . که یا تعداد گردشگران شمارش نشده و در آمار ها وجود ندارد و یا رقم واقعى همین است . به هر روى کمى بیشتر و یا کمتر فرقى نمى کند حتى اگر همان چهار هزار نفر را هم در نظر بگیریم براى محوطه باستانى نزدیک شهر تهران بسیار تاسف برانگیز است .

حسین جمالی فرد
mehrazi.blogfa.com ، wikipedia.org