عمارت مسعودیه در میان باغ عمارت های واقع در محله دولت ( تهران ناصری ) قرار داشت . باغ عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا ، ملقب به ظل السلطان ، فرزند ناصرالدین شاه ، در ۱۲۹۵ ق ، و به سرکاری رضا قلی خان ( ملقب به سراج الملک ) در زمینی به وسعت حدود ۴۰۰۰ متر مربع و مرکب از بیرونی ( دیوان خانه ) و اندرونی و دیگر ملحقات بنا شده است .
آن چه که امروز تحت عنوان باغ عمارت مسعودیه باقی مانده و بیش از ۷۵ سال در تملک وزارت آموزش و پرورش ( فرهنگ سابق ) بود در واقع مشتمل بر نیمه غربی مجموعه ، یعنی زمینی بالغ بر ۵/۱ هکتار مساحت است .
این محل از سال های ۱۲۹۰ق به بعد ، که باغ عمارت نظامیه توسط مسعود میرزا خریداری و در آن عمارات مفصلی ساخته شد ، به مسعودیه شهرت یافت . تمام کتیبه هایی که بر بناهای امروز مسعودیه به چشم می خورد ، تاریخ ۱۲۹۵ق را دارد و سال ۱۲۹۰ق ، که مسعود میرزا از آن به نام سال ایجاد بنا یا بناهای باشکوهش یاد می کند ، قابل رؤیت نیست .
هر چند می توان تصور کرد که بناهای موجود که تاریخ ۱۲۹۵ق را بر خود دارند ، تنها بخشی از عمارتی هستند که ظل السلطان طی سنوات توانمندی خود از ۱۲۹۰ ق به بعد در این محل ( نظامیه و بعداً مسعودیه ) بر پا کرده است . بناهای معروف به مشیریه و سید جوادی ، واقع در بخش شرقی مجموعه ، با تقدم بر بناهای دیوان خانه و سفره خانه ( حوض خانه ) پس از عمارت دیوان خانه و عمارت سر در اصلی ( پیاده ) پیش از ساختمان جنوبی آن ( واقع در شمال حیاط خلوت ) ایجاد شده است و تاکنون مشخص نشده است که فاصله زمانی ( که زیاد هم نیست ) ایجاد این عمارت ها چقدر بوده است .
به هر حال ، تنها تاریخی که در بنا های سردر اصلی ، دیوان خانه ، و احتمالاً دیوان شرقی عمارت مشیریه که هر سه نام ظل السلطان را بر خود دارند ، وجود دارد ۱۲۹۵ ق است .
جمع تعداد بناهای مسعودیه ۴۰ باب بوده است . با این تفصیل ، هنوز مشخص نیست که محدوده مسعودیه فضای باغ نظامیه را نیز شامل می‌شده است یا خیر ، یا این که آن چه در نقشه عبدالغفار با باغ عمارت ظل السلطان مشخص و معین شده است بخشی از باغ نظامیه بوده که ظل السلطان از نظام الملک خریداری کرده است .
ظل السلطان در ۱۳۲۷ق به پسر خود وکالت داد که خانه‌اش ( عمارت مسعودیه ) را به هر کس که مایل باشد بفروشد .
همدم السلطنه ، همسر جلال الدوله ، دختر میرزا یوسف مستوفی الممالک صدر اعظم ، در ۱۳۲۸عمارت مسعودیه را به ازای ۵۰۰۰۰ تومان خریداری کرد، که در این معامله وکیل همدم‌السلطنه شخص مستوفی الممالک بود .
در این سند متأسفانه چهار جهت ملک مشخص نگردیده است ، ولی همان گونه که ذکر شد ، از واحد های مورد معامله در عمارت مسعودیه و خارج از آن یاد شده است . در سند مصالحه ای به تاریخ جمادی الاخر ۱۳۳۷ بین همدم السلطنه و معین الممالک ( تمامی کل شش دانگ ، یک باب عمارت معروف به عمارت سردرب از عمارات مسعودیه به انضمام یک باب حیاط خلوت منظم به آن و زیرزمین که سابقاً جزء عمارت بوده و فعلاً داخل عمارت مشیرالدوله شده ... ) چند مطلب روشن است : این که رضا خان سردار سپه ( رئیس الوزرا و فرمانده کل قوا ) واحد های خریداری شده را یک سال بعد ، یعنی در ۱۳۴۳ق ، به وزرات فرهنگ ، اوقاف و صنایع مستظرفه هدیه کرد . در واقع آن چه امروز از عمارات مسعودیه باقی مانده و به آن معروف است بخشی است که رضا خان در ۱۳۴۲ق برای دولت از همدم السلطنه خریداری کرد .
در یک نگاه می توان چنین اظهار داشت که عمارات اصلی ، یعنی دو بنای واقع در جبهه جنوبی ( دیوان خانه و حوض خانه یا سفره خانه ) و عمارت سردر ، دچار تغییرات عمده ای نشده ، ولی بدنه غربی ( هم جوار خیابان ملت ) و بدنه شرقی ( هم جوار حیاط و باغ و باغچه یعنی حد فاصل بیرونی و اندرونی ) به طور کلی تخریب شده است .
عمارت مشیریه و عمارت سید جوادی نیز دچار تغییراتی شده است که بیش‌تر نشئت گرفته از تغییرات سلیقه زمان ( احتمالاً دوره پهلوی اول در حدود سال ۱۳۱۰ ) است ، به طوری که بازگرداندن آن ها به شکل اصلی چندان پیچیده نیست . سردر کالسکه رو اصالت خود را جز در موردی ناچیز محفوظ داشته است .
در فاصله سال های ۱۳۴۲و ۱۳۴۳ش، از عمارت مسعودیه برای مدت کوتاهی به عنوان دانشکده افسری استفاده شده است . دسترسی به محوطه از دو جبهه خیابان های اکباتان و ملت میسر است . دسترسی های اصلی ( کالسکه روی قدیم و ماشین روی امروزی و پیاده ) از خیابان اکباتان و دسترسی های فرعی از خیابان ملت است .
محوطه مجموعه در اصل به دو بخش کاملاً مشخصی قابل تقسیم بوده است : محوطه شرقی که عبارت از باغ حیاط دیوان خانه و عمارت دیوان خانه بوده و محوطه غربی که توسط دیواری مشبک از بخش شرقی مجزا می شده است و به ترتیب عمارت سر در اصلی ، حیاط خلوت ، عمارت مشیر الملکی ( مشیرالدوله ) و حیاط مشیری ، عمارت و حیاط سید جوادی و عمارت ( سفره خانه یا خوض خانه ) در آن واقع شده و در امتداد آن ساختمان آبدارخانه قرار داشته است .
بدنه غربی ( یعنی بخش غربی محوطه ) را بنایی سراسری و یک طبقه با زیرزمین تشکیل می داده که مشرف به خیابان ملت بوده است که احتمالاً در دهه ۱۳۴۰ ق ، تخریب گردیده است . جای آن درخت کاری شده و نرده ای محوطه را از خیابان ملت جدا می کند .
وزارت آموزش و پرورش از ۱۳۰۲ تا ۱۳۷۷در این مجموعه قرار داشته است . هیئت وزیران در جلسه ۱۰/۱۲/۷۶بنا به پیشنهاد وزارت آموزش و پرورش و با استفاده از ماده ۱۱۴قانون محاسبات عمومی کشور مصوب ۱۳۶۲، تصویب کرد که حق استفاده از عرصه و اعیان ساختمان قدیمی وزارت آموزش و پرورش ، واقع در خیابان اکباتان به سازمان میراث فرهنگی کشور واگذار شود .
این مصوبه در واقع براساس توافق وزارت خانه های فرهنگ و ارشاد اسلامی ( که سازمان میراث فرهنگی وابسته به آن است ) و وزارت آموزش و پرورش صورت گرفت و پس از انجام نقشه برداری و تهیه مدارک لازم، مجموعه به شماره ۲۱۹۰، در تاریخ ۲۷/۱۰/۷۷در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و حریم و ضوابط آن در تاریخ بهمن ماه ۱۳۷۷ تعیین و تصویب و به مراجع قانونی اعلام شد .
عرصه مجموعه به مساحت ۱۵۶۰۰متر مربع و به صورت زمین کشیده ای در جهت شمال شرقی جنوب غربی و به شکل ذوزنقه است . ضلع شرقی آن ۵/۱۸۸ متر ، ضلع غربی ۱۳۸/۵ متر و ضلع جنوبی ۸۶ متر است، با زایده ای ( حیاط آبدارخانه ) در جنوب غربی که چاپ خانه آموزش و پرورش در آن قرار دارد .
این عرصه به خیابان اکباتان ( معروف به درب مسعودیه ) از شمال ( شمال غربی ) ، خیابان ملت ( ظل‌السلطان ، پست خانه ) از غرب ، بناهای ایجاد شده در عرصه حیاط و اندرون در شرق و بناهای ایجاده شده در اراضی باغ وقفی در جنوب محدود می شود .
مجموعه دارای هفت کتیبه است که دو کتیبه در سردر اصلی ، یک کتیبه در سردر کالسکه‌رو ، دو کتیبه در عمارت دیوان خانه و دو کتیبه نیز در عمارت مشیریه قرار دارد .
عمارت های اصلی عبارتند از :
عمارت دیوان خانه ، عمارت سفره خانه ( وجه تسمیه آن بر حسب قرینه ای است که در کاخ گلستان و در جوار تالار سلام کاخ موزه و تالار آیینه است ) ، حیاط سید جوادی ، عمارت سید جوادی ، حیاط مشیری ، عمارت مشیرالدوله ، حیاط خلوت ، عمارت حیاط خلوت عمارت سر در پیاده‌رو ، عمارت سر در کالسکه رو ، باغ دیوان خانه و بناهای جدید از شمال به جنوب ؛
ساختمان آجری یک طبقه مرکب از قسمت کارت زنی ، حراست ، نگهبانی ، بانک ملی ، پست برق ، گل‌خانه ، سرویس بهداشتی ؛
ساختمان سه طبقه آجری ( گزینش )
ساختمان سه طبقه آجری ( شورای آموزش و پروش )
ساختمان یک طبقه آجری واقع در شمال عمارت سید جوادی ( سمعی و بصری )
ساختمان یک طبقه آجری ایوان دار (عکاسی )
انبار های موقت ، بناهای جدید یک طبقه ، چاپ خانه واقع در شرق حیاط و آبدارخانه ، ساختمان جنوب غربی مجموعه .
meganit.com
0 نظرات:
ارسال یک نظر