کاخ گلستان در استان تهران

کاخ گلستان مجموعه‌ای از بناها است که در میدان ارگ تهران واقع است . بنا های این کاخ در زمان های مختلف ساخته شده ‌اند .
نام آن از تالار گلستان واقع در عمارت خروجی گرفته شده‌ است .
شروع آن به ارگ تاریخی تهران و زمان شاه طهماسب اول باز می‌ گردد ولی در دوره قاجار گسترش فراوانی یافت و محل سکونت شاهان قاجار بود .
در زمان پهلوی جهت مراسم رسمی و محل اقامت روسای جمهور و مهمانان ویژه خارجی استفاده می ‌شد . با این وجود قسمت ‌هایی از آن در این زمان تخریب گردید .
اتفاق های مهمی از تاریخ معاصر ایران در این مجموعه به وقوع پیوسته ‌است .
در حال حاضر به صورت موزه مورد استفاده قرار دارد .

بناهای موجود در کاخ
شمس‌العماره
تالار سلام
تالار آینه
تخت مرمر
تالار الماس
حوض خانه
کاخ ابیض
خلوت کریمخانی
عمارت بادگیر
تالار عاج
تالار برلیان
حوضخانه عمارت بادگیر

بناهایی که قبلا در کاخ گلستان بوده ‌است
عمارت اندرونی
خوابگاه ناصری
تالار خاقان مغفور
عمارت خروجی
عمارت صندوق خانه و رختدار خانه سلطنتی

وقایع تاریخی که در کاخ اتفاق افتاده اند
تاجگذاری مظفر الدین شاه قاجار در عمارت بادگیر
گشایش مجلس یکم در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ ه .ق . با حضور شاه دراتاق برلیان عمارت گلستان
تاجگذاری رضا پهلوی ( رضا شاه ) در در چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵
تاجگذاری محمدرضا پهلوی در تالار سلام

اسامی شاهان ساکن در کاخ
آقا محمد خان قاجار
فتحعلی شاه
ناصر الدین شاه قاجار
مظفر الدین شاه
سابقه تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده مکانی تاریخی آن را در شمال خیابان و میدان امام خمینی ( سپه ) در سمت غرب خیابان خیام ، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشکیل می دهد ، به روزگار صفویه باز می گردد .
شاه طهماسب اول صفوی (930-984) نخستین پادشاهی بود که در سفرهای خود به قصد زیارت مقبره حضرت عبد العظیم دستور داد بارویی به طول یک فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود . پس از او شاه عباس صفوی در قسمت شمالی حصار طهماسبی چهار باغ و چنارستانی احداث نمود که بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا کرده و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخته ، ارگ نامیدند .
در اواخر عهد صفوی تهران گاهی مقر موقت در بار شاهان صفوی قرار می گرفت و حتی شاه سلیمان (1077-1105) کاخی در این شهر برای خود بنا نهاد . ولی امروز اثری از بنا های دوره صفوی باقی نمانده است .
کهن ترین بنا های موجود در مجموعه گلستان ، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به دوران کریمخان زند است . وی در نبرد های خود بر ضد محمد حسن خان قاجار در سال 1172 تهران را مرکز اردوکشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوانخانه قدیم تهران که در زمان شاه سلیمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وکیل الرعایا حکومت ایران را در دست گرفت .

به فرمان او در تابستان همان سال حصار ارگ مجددا احیاء شد و یک دست حرمخانه و خلوتخانه و عمارت دارالحکومه در داخل آن بنا گردید و در تابستان سال بعد (1173) که اردوی خود را به چمن سلطانیه ( زنجان ) منتقل نمود . دستور داد یک دست عمارت خاصه و دیوانخانه بزرگ به سبک ساسانی و باغی در جنب آن بنا نمایند .

پس از مرگ کریمخان زند در 1193 آغا محمد خان قاجار در 1200 تهران را به پایتختی برگزید ، ولی به دلیل لشکر کشی های دائمی کمتر در مقر حکومت خود به سر می برد ، و برای عمارت و آبادانی چندان فرصت نداشت . تا آنکه فتحعلی شاه در سال 1211 بر تخت سلطنت ایران جلوس کرد ، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداری و تشریفات سلطنتی بنا های متعددی در داخل ارگ تهران عمدتا در زمان فتحعلی شاه و ناصر الدین شاه قاجار احداث شد .

در دوران رضا شاه پهلوی ، بخش های بزرگی از ارگ تهران ، از جمله حصار دور آن ، سردر باب عالی ، ساختمان دفتر استیفا ، نگارخانه ، تکیه دولت ، نارنجستان ، باغ گلشن و ساختمان های اندرونی تخریب شد . محل سکونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمد رضا شاه پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل گردید . پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر بصورت موزه در آمد تا همگان بتوانند از آن دیدن کرده و از تماشای زیبایی های حاصل فکر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند .

در بیش از یک سوم فضای ارگ ، دارالحکومه و محل سکونت شاه قرار داشت . این منزلگاه همانند خانه های سنتی ایران دارای دو بخش بیرونی و اندرونی بود . بخش بیرونی شامل دو قسمت یعنی حیاط دارالحکومه یا دیوانخانه ودیگری باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان بود که ایندو حیاط را بناهایی از یکدیگر جدا می ساخت . در شرق دارالحکومه و شمال باغ گلستان فضای اندرونی قرار داشت که حیاطی بزرگ بود و محل اقامت زنان شاه و عمارت خوابگاه شاهی در میانه آنها ساخته شده بود و در واقع حرمسرا را تشکیل می داد . این مجموعه در دوره پهلوی تخریب و بجای آن ساختمان فعلی وزارت امور اقتصادی و دارائی ساخته شد . حیاط تخت مرمر یا دارالحکومه مقر بر تخت نشستن شاه و برگزاری بارعام و محل حکومت بود . در حالی که فضای باغ گلستان اندرون شاهی بود و به ملاقات های خصوصی ، مراسم و بزم های شبانه دربار اختصاص داشت .

تالار آیینه
تالار آئینه در غرب تالار سلام و در بالای سر در و ایوان سنگی جلو سرسرای کاخ قرار دارد و یکی از تالار های مشهور کاخ گلستان است . ساخت تالار آیینه همزمان با تالار سلام حدود سال 1291 هـ .ق آغاز گردید و ظاهرا در سال 1294هـ .ق پایان رسید . در آغاز انتقال اشیاء و آثار موزه قدیم به موزه جدید ، این تالار به تخت طاووس و تاج کیانی اختصاص داشت . شهرت عمده تالار آئینه علاوه بر تزئینات آن بیشتر به دلیل نقاشی معروفی است که مرحوم میرزا محمدخان کمال الملک غفاری بسال 1309 هـ .ق از آن ترسیم کرده و اینک در کاخ گلستان نگهداری می گردد .

تالار سلام
پس از اولین سفر ناصر الدین شاه به اروپا در سال 1290 هـ .ق و دیدن موزه ها و گالری های بزرگ کشور های غربی وی تصمیم گرفت که موزه ای شبیه به موزه های اروپا در ارگ ایجاد نماید . بدین منظور عمارت خروجی را تخریب و در عوض در سمت شمال غربی و در جوار تالار عاج ، بنا های کاخ گلستان جدید ، یعنی سرسرا و تالار آئینه گلستان و اتاق موزه بنیان نهاده شد .

ساخت اتاق موزه در سال 1291 هـ .ق آغاز و در سال 1294 هـ .ق پایان یافت . ولی به دلیل تزیینات زیاد و چیدن اشیاء که با نظارت مستقیم شاه صورت می گرفت بهره برداری از آن تا سال 1299 هـ .ق به طول انجامید .

این تالار از همان آغاز به منظور تاسیس و تشکیل موزه بنا گردید . ولی پس از انتقال تخت طاووس از موزه های قدیم و تالار آئینه به آن و نیز برگزاری سلام های خاص و رسمی در آن بتدریج نام تالار سلام را به خود گرفت .
در این تالار نفیس ترین اشیاء و آثار هنری اهدایی ، بویژه جواهرات سلطنتی نگهداری می شد . در سال 1345 به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری محمد رضا شاه پهلوی در این تالار ، موزه آرایی آن بطور کلی دگرگون شد و به شکل امروزی درآمد .
در طبقه زیرین تالار سلام حوض خانه ای قرار دارد . امروزه حوض خانه وسیع زیرین به دو بخش تقسیم گردیده است : بخش شرقی با نام تالار مخصوص به نمایش هنر های ظریفه ایران در دوره قاجار ، و بخش غربی آن با نام نگارخانه برای ارائه آثار نقاشی هنرمندان ایران دردوره قاجار اختصاص یافته است .

تالار الماس
در سمت جنوبی محوطه کاخ گلستان بعد از عمارت بادگیر ، تالار الماس قرار دارد . بنیاد و اساس این تالار در زمان فتحعلی شاه نهاده شده ولی در زمان ناصر الدین شاه تغییراتی در ظاهر و تزئینات آن داده اند . این بنا بمناسبت آئینه کاری های داخلی اش بنام الماس خوانده شده است .

در زمان ناصرالدین شاه اغلب طاق ها و طاقنما های جناغی این تالار مانند بسیاری از طاق های دیگر کاخ گلستان به طاق های قوسی یا رومی تبدیل گردید و دیوار های تالار به انواع کاغذ دیواری خارجی پوشانیده شد .
این تالار با توجه به آنکه از جمله بنا های فتحعلی شاهی است به محل موزه آثار و اشیای وی اختصاص یافته و قرار است در زیرزمین آن نیز چای خانه مجموعه دایر گردد .

تالار عاج
بعد از تالار آئینه و در سمت غرب تالار برلیان ، تالار عاج قراردارد . تاریخ احداث این تالار و حوضخانه زیر آن معلوم نیست ، ولی محققا قبل از تالار سلام و تالار آئینه ساخته شده و از بناهای دوره ناصری است که البته بعد ها در زمان خود وی در نمای آن تغییراتی دادند که به صورت امروزی در آمده است . در این تالار در زمان ناصر الدین شاه ، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری می شد و در زمان پهلوی محل پذیرایی و برپایی مهمانی های رسمی دربار بود . از این رو در آرایش درونی آن تغییرات عمده ای داده شده است . حوض خانه زیر این عمارت برای نمایش تابلو های نقاشی اختصاص یافته است .

حوض خانه
این عمارت که در طبقه فوقانی تالار عاج واقع است ، از بنا های دوره ناصری است و زمانی آب قنات از داخل آبنمای این عمارت به داخل حوض های حیاط کاخ در جریان بوده است . این عمارت نیز در زمان های مختلف تغییراتی یافته و اکنون با نصب نفیس ترین تابلو های نقاشان اروپائی در قرن 19 میلادی ، از جمله آثار معروف نقاشانی همچون سیمون ون گلذبر ، آیوازفسکی … تبدیل به نمایشگاه دائمی تابلو های نقاشی گردیده است .

شمس العماره
این بنا شاخص ترین بنای کاخ گلستان و ممتاز ترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه است . گویا ناصرالدین شاه قبل از سفر به اروپا و بر اثر دیدن تصاویر بنا های فرنگستان ، تمایل پیدا می کند بنایی مرتفع ، نظیر آنها در پایتخت خود ایجاد نماید تا از بالای آن بتواند به همراه درباریان منظره شهر و دورنمای اطراف را تماشا کند .

ساخت عمارت در سال 1282 هـ .ق آغاز می گردد و پس از دو سال پایان می پذیرد و آن را شمس العماره می نامند و تاریخ بنایش را به حساب جمل کاخ شاهنشاه می یابند . طرح و نقشه آن ظاهرا از معیر الممالک و معمار آن استاد علی محمد کاشی بوده است .

خلوت کریمخانی
در گوشه شمال غربی محوطه گلستان ، دیوار به دیوار تالار سلام ، بنایی سر پوشیده و ستوندار بصورت ایوان سه دهنه ای وجود دارد که در مرکز آن حوض جوشی ساخته شده و بیشتر آب این قنات شاه از میانه حوض می جوشیده است . این قسمت از کاخ گلستان که جلو خان یا خلوت کریمخانی نامیده می شود چنانچه از نامش پیداست از بناهای دوره کریمخان زند است و قسمتی از خلوت خانه وی به شمار می آمده است .

این بنا ظاهرا در سال1173 هـ .ق احداث گردیده و در زمان ناصر الدین شاه ، که بنای جدید تالار سلام ساخته می شده است ، قسمت اعظم آن تخریب گردیده و امروزه تنها بخشی از آن باقی مانده است .

عمارت بادگیر
عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه درضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد . ولی در زمان ناصر الدین شاه تصرفات عمده ئی در آن انجام گرفت و به شکل امروزی درآمد .
در زیر تالار و عمارت مذبور حوضخانه وسیعی وجود دارد که در چهار گوشه آن چهار بادگیر بلند پوشیده از کاشی های معرق ، آبی ، زرد و سیاه با قبه های زرین ساخته شده است و هوای حوضخانه و تالار و اتاق ها بوسیله آنها به خوبی خنک می شود .

کاخ ابیض
در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه ، شاه سلطان عبد الحمید ، پادشاه عثمانی ، مقداری اثاثیه ارزشمند و گرانبها برای شاه ایران فرستاد . چون در آن هنگام تقریبا همه کاخ ها و تالار های سلطنتی با تابلو ها و اثاثیه متعدد پر و آراسته شده بود از این رو ناصر الدین شاه تصمیم گرفت در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان ، که سابقا محل کلاه فرنگی یا برج آغا محمد خانی بود ، کاخ جدیدی بنا نماید و هدایای سلطان را درآن جای دهد .
این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان که بشیوه بناهای قرن 18 اروپا گچبری و نماسازی شده و نیز به سبب آنکه پله ها و ازارهای سرسرای کاخ مرمر سفید رگه دار بود کاخ ابیض نامیده شد . کاخ ابیض از همان ابتدای بنای خود به محل اشتغال صدراعظم ها اختصاص یافت و جلسات هیئت دولت تا سال 1333 شمسی در این کاخ و در تالار سلطان عبد الحمید تشکیل می شد .
در سال 1344 به سبب تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در ضلع غربی و نیز طبقه پایین ساختمان تغییراتی بوجود آمد و از سال 1347 به موزه مردم شناسی تبدیل گردید .

عمارت برلیان
در سمت شرقی تالار عاج ، چند تالار و اتاق زیبا و مجلل وجود دارد که سطح کف آنها نسبت به کف تالار عاج و تالار های دیگر پایین تر است . در زمان ناصر الدین شاه بعلت کهنگی و فرسودگی بناهای قدیمی ارگ ، اغلب آنها را ویران می کردند و به جایشان ساختمان های جدیدی می ساختند . در این زمان عمارت بلور را خراب کردند و در جایش عمارت امروزی را بنا نمودند . این عمارت در زمان پهلوی برای برگزاری جلسات رسمی با سران دول خارجی و مراسم تشریفات مورد استفاده قرار می گرفت .

نگارخانه
نگارخانه محل ارایه گنجینه نفیس تابلو های نقاشی ، هنرمندان دوره قاجار است که در آن سیر تحول نقاشی در ایران و آثار هنرمندان مشهور آن در معرض نمایش قرار گرفته است . از نقاشان مشهوری که آثار آنان به نمایش درآمده است می توان به محمود خان صبا ، مهرعلی ، کمال الملک ، اسماعیل جلابر ، ابوالحسن ثانی یا صنیع الملک و محمد حسن افشار اشاره نمود .

موزه مخصوص
در ضلع شمال غربی باغ گلستان از خلوت کریم خانی که بگذریم به تالار موزه مخصوص یا عمارت موزه اصلی می رسیم . این نخستین موزه سلطنتی و دولتی در ایران است که توسط ناصر الدین شاه تاسیس گردیده است . شاه بر اثر مسافرت به اروپا و دیدن موزه ها و گالری های بزرگ کشور های غربی ، تصمیم گرفت که او نیز موزه ای شبیه به موزه های اروپایی ، در ارگ سلطنتی تاسیس و ایجاد نماید . این تالار از همان آغاز به منظور تاسیس و تشکیل موزه بنا گردید ونیز برگزاری سلام های خاص و رسمی در آن بتدریج نام تالار سلام را بخود گرفت .
در سال 1345 به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در این تالار ، موزه آرایی آن بطور کلی دگرگون شد و به شکل امروزی درآمد . در طبقه زیرین تالار سلام حوضخانه ای قرار دارد که به دو بخش شرقی با نام تالار مخصوص به نمایش هنرهای ظریفه و مرسعات در دوره قاجار اختصاص یافته است .
Wikipedia.org
Goloestanpalace.ir
Farhangsara.com