سردر باغ ملی از دروازه‌های قدیمی شهر تهران به شمار می آمده است .
سردر باغ ملی ، از بناهای به جا مانده از دوره قاجار می باشد که در سال های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ توسط جعفرخان کاشانی احداث شده است . این بنادر خیابان سپه سابق ( امام خمینی فعلی ) واقع است که در ضلع غربی آن وزارت امور خارجه و در ضلع شرقی آن اداره پست زمان رضا شاه پهلوی وجود دارد . سر در باغ ملی و ساختمان های مجاور آن به دستور مستقیم رضا شاه و توسط جعفر خان کاشانی و کمک آلمانی ها در زمان پیش از بر افروخته شدن آتش جنگ جهانی دوم در تهران که پایتخت بود ساخته شد . در معماری داخلی آن از تصاویر کوروش و مردمان عهد هخامنشی استفاده شده است . این ها بدین سبب است که معرفی فرهنک ایرانیان در آن زمان به دلیل اینکه آلمان ها و ایرانیان هر دو از نژاد آریایی هستند شدت گرفت . در بالای این سردر پرچم شیر خورشید از هر دو طرف کشیده شده بود که در زمان جمهوری اسلامی اقدام به پاک کردن نشان شیر خورشید از آنها کردند . اکنون نیز از آن به عنوان بنای تاریخی یاد می‌شود که در آن فیلم هایی مانند مدار صفر درجه که داستانی در زمان عهد رضا خان است ساخته شده است .
اما نام این باغ بر سردر میدان مشق باقی ماند و مردم سردر باغ ملی را به عنوان نماد تاریخ معاصر تهران و معماری خاص تهران قدیم می شناسند .
این بنا کار استاد جعفر خان معمار کاشانی است . سفت کاری هایش توسط استاد اسماعیلی ، ستون ها به دست استاد کریم منیژه و کاشی های آن نیز توسط مرحوم استاد خاک نگار مقدم ساخته شده است .
در نمای خارجی ، بر کتیبه کاشی کاری سردر ، اشعاری از ندیم الملک به چشم می خورد . سردر دارای نقوش کاشی کاری شده با نقش دو شیر که تاجی را در میان گرفته اند ، پلنگ ، شیر و خورشید و مسلسل است .
سردر دارای یک سواره رو و دو پیاده رو در طرفین آن است که هر سه آن ها دارای دروازه های چدنی است . دروازه های چدنی بنا نیز در قورخانه تهران توسط استاد محمد علی کرمانی ، از صنعتگران بنام ، ساخته شده است .
اداره کل میراث فرهنگی استان تهران برحسب وظیفه قانونی حفظ میراث فرهنگی ، با مشارکت شهرداری منطقه ۱۲ ، درصدد است با آزاد سازی و مرمت دروازه ها سنگ فرش این محوطه را به شکل اولیه احیا کند .
از میدان مشق قدیم تهران ، که در زمان خود از بزرگ ترین میدان های ( نظامی ) تهران بود ، امروزه اثری نمانده و فقط سردر زیبایی از آن دوران باقی مانده است .
سردر باقی مانده از آن دوران ، اگرچه در زمان پهلوی اول تجدید شده ، در نوع خود تنها بنای سبک دروازه ای کلاه فرنگی به جا مانده از گذشته تهران است که آن را در زمره بناهای تاریخی خاص و در خور توجه قرار می دهد . این بنای تاریخی دارای سه چشمه دروازه دار و دو لنگه آهنی ( فولاد برنج ) است که حکم ورودی و خروجی پادگان نظامی را داشته که محل مشق و تمرین و مانور سربازان بوده است و در زمان خود از بهترین مصالح ( سنگ ، آجر ، چوب ، آهن و برنز ) ، به بهترین شکل معقول و کارا ساخته شده است .
این بنای زیبا که یادآور دروازه های دوازده گانه تهران قدیم است ، از جنبه های مختلف معماری ، نظامی ، تاریخی ، فرهنگی و زیبایی شناختی و .... قابل بررسی است . این میدان در زمان فتح علی شاه قاجار ( ۱۲۱۲ تا ۱۲۵۰ ق) بنیاد نهاده و در دوره ناصرالدین شاه ( ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳) تجدید بنا شد و توسعه یافت که در سال ۱۲۷۸ ، به اهتمام محمد حسین خان سپهسالار ، به صورت میدانی مربع شکل درآمد و دیواری با طاق های آجری گرداگرد آن ایجاد شد و دارای دروازه ای زیبا با یک درب دو لنگه و دو طاق نمای مسدود مجاور آن به صورت پخی ، بر شمالی خیابان و میدان سپه (امام خمینی فعلی) ، گردید ، که گاهی ناصرالدین شاه از بالای آن به تماشای مشق نظامیان مشغول می شد .
موقعیت مکانی سردر ، با توجه به قراین و بررسی طرح ها و نقشه های تهران زمان ناصرالدین شاه ، به احتمال قریب به یقین بر شمالی خیابان سپه ، در محدوده بانک سپه تا کوچه پست ، بوده است و در سال های بعد ، در ۱۲۸۰ ، بنایی به شیوه معماری روسی در شمال غربی آن ساخته شد که مرکز قزاق خانه دولتی بود .
اما در پایان دوران قاجار به این میدان کم تر اهمیت داده شد و مورد بی مهری های زیادی قرار گرفت . به طوری که به میدانی بلا استفاده مبدل گشت و حتی به نظافت و پاکیزگی آن توجه نشد . اما در نخستین سال های وزارت جنگ پهلوی اول ابتدا قسمت غربی میدان به باغ و سپس بناهای دیگر به باغ ملی تبدیل شد و سردر بزرگ الماسیه را ، که در قورخانه ساخته شده بود ، برای آن در نظر گرفتند و بر سردرباغ ملی نصب گردید . هم چنین نیم تنه رضا پهلوی که به دستور سردار اعتماد ، رئیس کل قورخانه ، ریخته شده بود در سال۱۳۴۰ ق ، بر بالای سردر قرار گرفت که تا آخر دوره پهلوی دوم پا بر جا بود . این نیم تنه در دوران انقلاب سرنگون و به احتمال قریب به یقین در فضای باز بانک ملی مقابل سردر دفن گردیده است . به این ترتیب ، به غیر از مرمت جزیی بر روی کلاه فرنگی و رطوبت زدایی ناقص در پی بنا ، تغییری جز تخریب ناشی از رطوبت و عدم توجه نداشته است .
این میدان که سربازخانه مرکزی در آن واقع بود و نظامیان در آن مشق نظام می کردند ، از شمال به خیابان سرهنگ سخایی ( سوم اسفند سابق ) ، از شرق به خیابان فردوسی ( علاء الدوله سابق ) و از غرب به خیابان سی تیر ( قوام السلطنه سابق ) ختم می شود . به طور کلی از ابتدای شمالی خیابان سپه ( باغ شاه یا سپه سابق ) در محدوده میدان مشق قرار داشت که بنا های کنونی اداره پست ( شامل موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن ) ، شهربانی کل کشور ( نیروی انتظامی فعلی ) ، وزارت امور خارجه ، موزه ملی ایران ( موزه ایران باستان سابق ) ، موزه و کتاب خانه ملی ملک ، اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور ، و بنای اولیه شرکت ملی نفت ( ساختمان شماره ۳ وزارت امور خارجه فعلی ) را در بر می گرفت به طوری که سردر فعلی بین ساختمان پست خانه ( در محل حاضر موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن ) و بنای قدیمی شرکت ملی نفت ( ساختمان شماره ۳ وزارت امور خارجه فعلی ) قرار دارد و به عبارتی در محل تلاقی خیابان ملل متحد و خیابان امام خمینی ( سپه سابق ) قرار دارد .
بنا به نوشته‌ای ،در سفرنامه جکسن ، این محوطه که از بزرگ ترین میدان های نظامی تهران بوده در حدود ۴۰۰ متر طول و عرض داشته است . در دوره خاکی بودن میدان کودکان نیز در آن جا بازی می کردند . در سال های بعد مکان تمرین دوچرخه و موتور سیکلت و مانند آن بود به گونه ای که دو پسر بچه انگلیسی در آن‌جا آن قدر نمایش دوچرخه سواری دادند تا سرانجام آن را رواج دادند . میدان هم چنین جایی بود برای پرواز بالن ها و نشان دادن آن به مردم و باز در این میدان بود که اولین بار وسیله ای به نام طیاره به هوا فرستاده شد . در زمان جنگ بین الملل اول نیز نخستین هواپیمایی که در ایران به زمین نشست در میدان مشق بود که مردم تهران سه روز تمام به دیدن آن می رفتند .
ویژگی دیگر میدان مشق آن بود که زمستان ها و هنگام برف ریزان شیخ شوریده ای می آمد و چون برف سطح میدان را می پوشانید و رفت و آمد در آن کم می‌شد ، او که ظاهراً دارای اختلال حواس و باطناً از هنرمندان و هوشمندان بود ، پارویی به دست می گرفت و بر روی برف تمرین خط درشت می کرد و با این عمل خود نام میدان مشق را به نوعی تأیید می کرد .
میدان مشق هم چنین محل به دار آویختن میرزا رضا عقدایی ، فرزند ملاحسین ، معروف به میرزا رضا کرمانی ، قاتل ناصرالدین شاه درسال ۱۳۱۴ ق ، است . مراسم اعدام وسط میدان مشق با حضور ۵۰۰۰ نفر انجام شد . می‌گویند جسد وی دو روز بر دار ماند .
بنای سردر از نظر معماری نیز ، مانند دیگر بناهای هم عصر خود ، از سبکی خاص پیروی کرده که به سبک رضا خانی مشهور است . این سبک در معماری ایران ،که تلفیقی از معماری دوران های مختلف تاریخی ایران و سبک های اروپایی است ، در هر بنایی به شیوه ای خاص اعمال شده به طوری که هم ترکیب و تقلید به وضوح قابل تشخیص است ؛ به خصوص در بنا های میدان مشق ، از جمله بنای موزه ایران باستان به سبک ساسانی و به تقلید از طاق کسری و ایوان مداین ، بنای کاخ شهربانی ، به سبک هخامنشی ، بنای کاخ وزارت امور خارجه ، به سبک هخامنشی و به تقلید از دستگاه زرتشت در نقش رستم و بنای سازمانی ثبت اسناد و املاک ، با تلفیقی از سبک معماری هخامنشی ، ساسانی ، اسلامی و اروپایی که به روشنی قابل تشخیص است . استفاده یا تقلید از سبک های معماری ایران باستان با قالب و عملکرد امروزی از مشخصه های بارز این دوره به شمار می رود .
در مورد سردر باغ ملی ، تلفیق سبک ایرانی اروپایی به خصوص در کاشی کاری و کلاه فرنگی به طور مشخص اجرا شده و به طور کلی ترکیب و تقلید آن براساس معماری امروزی قالب گیری شده است .
پی بنا و پایه و شال ستون های هشت گانه سنگی و بدنه بنا و ساق ستون ها آجری است و قسمت بالاتر سردر کاشی کاری است به رنگ های لاجوردی ، فیروزه ای ، کرم ، زرد ، قهوه ای ، طلایی ، قرمز ، سفید و سبز با طرح های اسلیمی ، مسلسل ، صحنه نبرد ، تخریب قلعه به وسیله توپ ، رضاخان با تفنگ شصت تیر ، دو فرشته پیروزی ، پرچم ایران ، تفنگ شصت تیر ، گلوله توپ به شکل هرم ( هرم ۲۱ عددی ) ، طرح سه بعدی نوری ، پلنگ و اشعار و آیات قرآن و اسمای اهل بیت به صورت کتیبه زیر کلاه فرنگی .
بیش‌تر کاشی کاری ها به ویژه پرچم ایران ، گلوله های توپ و مسلسل اکثرا کار حاج حسین کاشی کار است و نقوشی چون رودخانه ، پلنگ و خانه روستایی بی گمان از کاشی کاری دروازه قدسی میدان مشق اقتباس شده است .
این بنا دارای سه ورودی است . سردر دوره ناصرالدین شاه دارای یک ورودی دو لنگه است که به صورت دو لنگه در آهنی و طرح های برنز کاری شده شامل طرح های گل و مرغ شبیه اژدها یا پرنده خیالی هما ، طرح اسلیمی ، شیر و خورشید ، و سر شیر است که به شکل زیبایی مشبک کاری شده است . در بالای درهای ورودی نیز طرح های طبل ، پری ، تاج ، تبرزین ، شمشیر ، نیزه ، شیپور ، توپ و گلوله به چشم می خورد . هم چنین در بالای دو ورودی کناری به شکل حصیری آجر کار های طرح و خیلی زیبا به کار گرفته شده است .
این بنا دارای ۲ نمای بیرونی و درونی است . نمای بیرونی ( خ امام خمینی ) از هشت ستون آجری به صورت جفت تشکیل شده است که در اطراف ورودی های سه گانه ، نسبت به دیگری به اندازه یک قطر ستون عقب نشینی دارد یعنی در اطراف هر در از چهار ستون دو تای آن کمی عقب تر قرار گرفته اند که به جهت سایه و روشن نور جلوه ای خاص به بنا داده است .
پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب کم‌تر از ۲۷ متر است . این پهنا در گذشته به خاطر وجود دو اتاق بازرسی یا نگهبانی ، واقع در سمت شرق و قسمت غرب بنا ، بیش تر هم بوده است ( حدوداً ۴۵ متر ) . این دو اتاقک ، با توجه به تصاویر اولیه میدان مشق ، دارای عرضی هم چون دروازه های هلالی و البته با ارتفاع کم تر از قسمت های مجاور خود بود . بعد ها اتاق غربی قسمتی از بنای شرکت نفت ایران و انگلیس و اتاق شرقی به بنای اداره پست تهران متصل شد و بعد از آن نیز تخریب گشت .
نمای درونی ، به استثنای ستون ها ، تفاوت چندانی با نمای بیرونی ندارد . از نقوش و طرح های نمای داخلی می توان به صحنه تسخیر تهران در کودتای ۱۲۹۹ ، دروازه و برج و بارو های تهران ( احتمالاً دروازه قزوین ) ، نقوش تمام قد لژیون قزاق در دو طرف ورودی اصلی ، و نقوش فرشته پیروزی که کم و بیش از حجاری های طاق بستان اقتباس گردیده است ، اشاره کرد .
سردر باغ ملی علاوه بر نقاره زنی ، دیده بانی و دروازه تردد نظامی ، در واقع حکم بنای یادبود فتح تهران در کودتای سوم اسفند سال ۱۲۹۹ ش توسط رضاخان را دارد که در کاشی کاری بدنه سردر به وضوح قابل مشاهده است .از جمله تخریب برج و بارو با گلوله های توپ ، رضاشاه در حال تیراندازی ، دو فرشته پیروزی و کتیبه ها ، همه نشانه هایی از فتح و پیروزی در کودتای سال ۱۲۹۹ و تسخیر تهران است .
به طور کلی ، کتیبه های سردر باغ ملی شامل ۴۵ کتیبه روی کاشی و دو کتیبه فلز کاری به صورت نیم برش دایره و دیگری در قسمت بیضی شکل بالای سردر اصلی است .
کتیبه های نمای درونی شامل کتیبه های اشعاری در بالای دروازه های کوچک است . بالای هر دروازه کوچک شش کتیبه اشعاری وجود دارد و البته در سمت غربی به علت تعبیه ناودان و حذف پلکان قرینه شرقی ، دو مورد آن تا حدی مخدوش شده است . بالای هر دروازه کوچک ، سیزده کتیبه اشعاری کاشی کاری موجود است ، اما کتیبه های انتهایی قسمت غربی و شرقی بنا به علت ساخت بنا های اداره پست و شرکت نفت مخدوش و تخریب شده است . این کتیبه ها به صورت کمربندی دور بنا و در قسمت عرضی آن هم امتداد داشته که با ساخت بناهای مجاور مخدوش شده است .
کاشی کار بنا حاج حسین کاشی کار و اشعار کتیبه ها از ندیم الملک صنعتگر و محمد علی کرمانی است .
ketabeavval.ir
0 نظرات:
ارسال یک نظر