کاخ نیاوران در استان تهران

حکومت پادشاهان قاجار که تا سال 1925 م به طول انجامید سبب رونق یافتن تهران که تا ‌آن زمان دهکده‌ ای در دامنه کوه‌ های البرز بود شد . تا آن زمان در تهران جز باغ‌ های بزرگ با انواع مختلف و متعدد درختان ، به خصوص درخت چنار ، چیزی یافت نمی ‌شد . با ‌آغاز حکومت قاجار ها ، آقا محمد ‌خان قاجار و فتحعلی ‌شاه که بعداً جانشین او شد ، باعث دگرگونی شهر تهران شدند . شهر تهران زیر نظر فتحعلی‌ شاه (1834ـ 1797) دوباره احیا شد . او اقامتگاه سلطنتی را تزیین کرد و دستور ساخت محل سکونتی به نام بادگیر و اندرونیش را داد .
گستردگی شهر تهران از قرن نوزدهم آغاز شد . فتحعلی ‌شاه و جانشینانش تعدادی باغ در شمال تهران ، بر دامنه‌ های رشته کوه البرز بنا کردند که بعد ها منطقه ییلاقی شمال تهران را تشکیل داد ، یکی از این کاخ‌ های سلطنتی کوهپایه ‌ای ، کاخ نیاوران است که گذار زمانی طولانی به درازی یکصد و شصت سال در دوران پر فراز و نشیب تاریخ معاصر ایران ، وقوع حوادث گوناگون و برگزاری مجالس ، مراسم و مناسبت‌ های بسیار در عرصه کاخ باشکوه « صاحبقرانیه » ، این عمارت عظیم ییلاقی پادشاه قاجاری را به مثابه فضایی شاخص در صحنه وقایع سیاسی دو قرن اخیر در ایران مطرح می ‌کند .
قصر نیاوران در باغی در دهکده نیاوران ساخته شد ، فتحعلی شاه و محمد‌شاه هر یک منزلگاه ییلاقی در این مکان ساخته بودند و ناصر الدین شاه با تخریب آن ، خود قصر نیاوران را ساخت . در سی ‌امین سال حکومت ناصر الدین شاه ، قصر نیاوران به قصر صاحبقرانیه تغییر نام یافت .
ساخت اولین بنای قصر نیاوران در سال 1267 هـ .ق آغاز شد . این قصر در سال‌ های بعد بار دیگر ساخته و یا در شکل ظاهری آن تغییرات عمده‌ ای لحاظ شد . همان گونه که ذکر شد ، در سال 1267هـ . ق ناصر الدین شاه دستور داد عمارت جدید سلطانی را در قصبه نیاوران بنا کنند و بازاری مشتمل بر یکصد باب دکان در نیاوران بسازند .
در سال 1268 هـ . ق ناصرالدین شاه دستور عزل میرزا تقی ‌خان امیر کبیر از صدارت را داد و به جای وی میرزا آقاخان نوری به صدارت نشست . در همین سال در قصر نیاوران مراسم سلام عید فطر به طور رسمی صورت گرفت و تشریفات رسمی نظام انجام شد و برای اولین بار در این قصر هیئت‌ های خارجی به حضور ناصر الدین‌ شاه رسیدند . با برگزاری این مراسم باشکوه ، قصر نیاوران در کنار دیگر قصر های ناصری قرار گرفت . هر چند قبل از اتمام کار های ساختمانی آن ، ناصر‌الدین شاه در آن بیتوته کرده بود .
بنابر گفته ‌ها ، در سال 1276 هـ . ق اعتماد ‌السلطنه از قصری که باشکوهش می‌ نامیدند و از آن به عنوان یکی از « قصور رفیع‌ البنا و با روح و صفا » یاد می‌ کردند ، ایراد گرفت و به همین دلیل ، بعد از گذشت چندی قصر سلطنت ‌آباد ساخته شد . به احتمال فراوان در این دوره زمانی تا سال 1297 هـ .ق که تحولی کلی در عمارت نیاوران صورت می‌گیرد ، شاه و نزدیکانش برای تجدید بنا در شکل ساختمانی قصر نیاوران ، رایزنی ‌های فراوان داشتند . در زمان مظفر ‌الدین شاه ، دیواری از شرق به غرب در قسمت شمالی صاحبقرانیه کشدیند . در زمان احمد‌ شاه هم دیواری در شمال قصر جهان‌ نما کشیدند و قصر و دیوارخانه را از محل حرم جدا کردند . در زمان پهلوی اول مقداری از دیوار میان دیوانخانه و حرم‌ سرا را که به دستور مظفر ‌الدین شاه کشیده شده بود ، خراب کردند تا ساختمان جهان ‌نما با خوابگاه اندرون و سایر ساختمان‌ ها ارتباط پیدا کند .
متأسفانه از نام معمار قصر نیاوران اطلاعی در دست نیست . درمتون به نام برخی از معمار باشی ‌های سلطنتی که هم‌ زمان با آغاز ساخت و ساز نیاوران مشغول به کار بودند بر می‌ خوریم . یکی از آنان محمد ‌تقی خان معمار باشی است . محمد ‌تقی خان معمار باشی معمار مدرسه دارالفنون هم بوده است و به احتمال فراوان معمار قصر نیاوران در سال 1268 هـ .ق نیز هم او بوده است .
شاعرانه‌ ترین کاخ دوران قاجار با خصوصیات منحصر به فرد و جاذبه و آراستگی ، کاخ احمد شاهی است که متأسفانه فاقد تاریخچه ‌ای در زمینه ساخت و ساز و دوران بهره برداری است و شاید تنها اشاره به لفظ احمد شاهی آن را با آخرین پادشاه قاجاریه و تاریخ ساخت آن را به دوران حکومت کوتاه مدت این شاه جوان مرتبط می‌ سازد .
بنابر برخی نقل قول ‌ها ، کاخ مذکور را احمد شاه برای همسر گرجی خود بنا نموده بود . چنانکه از تاریخ دوران پهلوی بر می ‌آید ، عمارت مذکور در دوران پهلوی اول محل اقامت ولیعهد و همسر نخستین وی سامان یافته و از آن هنگام در مقاطعی از زمان ، توسط این خاندان مورد استفاده قرار می ‌گرفته است .
در دوره کوتاهی کاخ احمد‌شاهی به صورت دفتر کار محمد‌رضا پهلوی عملکردی اداری یافت و سپس با اعمال آخرین تغییرات معماری داخلی در دوران حکومت پهلوی دوم در آن ، به عنوان اقامتگاه اصلی ولیعهد مجدداً به بهره‌ برداری رسید و تا سال 1357 خورشیدی محل اقامت و دفتر وی محسوب می ‌شده است .
آخرین کاخی که تاریخچه آن مطرح می ‌شود ، کاخ نیاوران در ضلع شمال شرقی مجموعه است . این کاخ توسط مهندس محسن فروغی و استاد عباس دهقانی طراحی شده است و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا ، شرکت مهندسین مشاور عبدالعزیر فرمانفرمائیان و همکاران و سازنده بنا شرکت ساختمانی ماپ بوده ‌اند . در ابتدا این کاخ را به عنوان محلی برای پذیرایی و اقامت رؤسای کشور ها و میهمانان عالیرتبه دربار طراحی و منظور نموده بودند ، اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییرات در کاربری ، به محل سکونت پهلوی دوم و خانواده وی برای ایام مختلف سال به غیر از فصل تابستان اختصاص یافت .

محوطه کاخ نیاوران
کاخ نیاوران ، واقع در گوشه شمال شرقی باغ نیاوران ، کاخ اصلی در مجموعه نیاوران به حساب می ‌آید که در میدان نیاوران تهران واقع شده است .
عملیات احداث این کاخ به دستور محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۳۷آغاز گردید و با وقفه ای که در ساخت آن پیش آمد در سال ۱۳۴۶ به اتمام رسید .
این بنا با مساحتی در حدود ۹۰۰۰ متر مربع در دو طبقه و یک نیم طبقه احداث و در ابتدا به عنوان محلی برای پذیرایی میهمانان خارجی در نظر گرفته شد ، اما پس از پایان ساخت به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده اش اختصاص یافت .
طراح بنا محسن فروغی بود که طرح خود را بیشتر از معماری ایرانی و تلفیقی از هنر پیش و پس از اسلام الهام گرفته بود . همچنین گچبری توسط استاد عبداللهی ، آینه کاری توسط استاد علی اصغر و کاشی کاری نمای خارجی توسط استاد ابراهیم کاظم پور انجام شده است .
این مجموعه در شمال شرق تهران ( شمیرانات ) قرار دارد . شکل گیری آن به نخستین سال های سلسله قاجار بازمی گردد . این مجموعه که پس از انقلاب اسلامی به مجموعه ای موزه ای تبدیل شده است تا سال 1378 با مجموعه سعدآباد بطور مشترک اداره می گردید و از آغاز سال 1379 رسماًٌ مستقل شد . اکنون با در بر گرفتن 5 موزه ( کاخ اختصاصی نیاوران ، کاخ صاحبقرانیه ، کوشک احمد شاهی ، موزه جهان نما ، کتابخانه اختصاصی ) و فضا های فرهنگی دیگر همانند تالار آبی ، سینمای اختصاصی و گالری جهان نما و همچنین باغ نیاوران که از باغ های سه گانه ییلاقی و بزرگ شمال قدیم بوده است جاذبه هایی از تاریخ ، فرهنگ و طبیعت را به تماشا گذاشته است .
در تارنمای مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران می توان به اطلاعاتی مفید درباره تاریخچه ، موزه ها ، مجموعه آثار ، مرمت ، خدمات فرهنگی آموزشی ، امکانات برای کودکان ، مرکز اسناد ، تازه ها ، کیفیت ارتباط با این مجموعه و تارنمای برخی دیگر از موزه ها را یافت .

تاریخچه
از زیبایی و جذابیت طبیعی و تاریخی فراوانی برخوردار می باشد . بناهای این مجموعه متعلق به دوره های قاجار و پهلوی می باشد .
ابتدا شاهان قاجار این مکان خوش آب و هوا را جهت اقامت ییلاقی خویش برگزیدند . فتحعلی شاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می دهد تا در منطقه ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتی بسیار کمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند . درکنار روستایی که « گُرده وی » یا « گُرده به » خوانده می شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری که در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند . باغ ییلاقی فتحعلی شاه که در جای نیزار ایجاد شد را « نی آوران » نامیدند که بعدا به نام « نیاوران » مشهور شد . محمد شاه نیز در همین باغ بنای کوچک و ساده ای بنا کرد و به دنبال او ناصرالدین شاه « کاخ صاحبقرانیه » را در این باغ ساخت . آخرین بنایی که در دوران قاجار در این باغ ساخته شد مشهور به کوشک احمدشاهی است .
در زمان حکومت پهلوی دوم ، برخی از بناهای کوچک این باغ تخریب شد و کاخ اختصاصی نیاوران با سبکی مدرن جهت سکونت وی و خانواده اش ساخته شد .
اکنون محوطه کاخ شامل کاخ اختصاصی نیاوران ، کاخ صاحبقرانیه ، کوشک احمدشاهی و گلخانه ها و مدرسه اختصاصی پهلوی می باشد .
در سال 1357 این کاخ توسط نیروهای انقلابی تسخیر شد و در سال 1360 به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحویل داده شد . در سال 1365 کاخ موزه نیاوران برای اولین بار گشایش یافت . در سال 1368 مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی در محل مدرسه اختصاصی راه اندازی شد و یکسال بعد فضاهای جانبی آن به خوابگاه پسران اختصاص یافت . در سالهای بعد موزه جهان نما (1376) ، کاخ صاحبقرانیه (1377) و کوشک احمدشاهی (1379) نیز در معرض بازدید عموم قرار گرفت .

در داخل کاخ از آن جمله می توان به سینمای اختصاصی ، اتاق غذاخوری ، سالن پذیرایی ، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی اشاره کرد .
در نیم طبقه این بنا اتاق کار ، اتاق کنفرانس و دفتر منشی فرح دیبا ، اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او قرار دارد .
اتاقی نیز در مسیر راه پله ها قرار دارد که لباس های رسمی و نظامی و مدال ها و نشان های محمدرضا پهلوی در آن نگهداری می شوند .
در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نیمروزی پهلوی دوم و همچنین اتاق های فرزندان وی و ندیمه هایشان قرار دارد .
این فضاها با نقاشی ها و فرش هایی گران بها و هدایای متعددی از کشور های مختلف پوشیده شده اند .

اطلاعاتی درباره کوشک احمدشاهی :
این عمارت ، اواخر دوره قاجار جهت خوابگاه ییلاقی احمد شاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر 800 متر در دو طبقه با سقف شیروانی بنا گردید . از ویژگی های عمده این بنا تزئینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است . آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح های متنوع به رنگ نخودی است .
ورودی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که به وسیله چندین پله از کنار حوض بیضی شکل پوشیده از کاشی ، به کوشک منتهی می شود .
عمارت احمدشاهی در دوره پهلوی دوم مرمت و الحاقات جدیدی در آن صورت گرفت و مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوی مورد استفاده قرار گیرد .
طبقه همکف این عمارت شامل یک هال با حوضی از جنس مرمر در وسط می باشد و 6 اتاق و 2 راهرو در اطراف آن قرار دارند . اشیاء تزئینی از جنس نقره ، برنز ، عاج ، چوب ، هدایایی از کشورهای مختلف مثل هند ، تابلو های نقاشی و گوبلن و نشان ها و مدال ها در این فضا به نمایش در آمده است همچنین ویترینی شامل اشیاء و سنگهای معدنی تزئینی ، سنگی از کره ماه و چندین فسیل گیاهی و حیوانی در معرض دید قرار دارند .
طبقه دوم عمارت از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهار طرفه تشکیل شده است . در چهار طرف سالن مرکزی که به عنوان اتاق موسیقی استفاده می شد ، قفسه چوبی ویترین دار نصب شده است . دور تا دور ایوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و 26 ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است . نقش شیر و خورشید گچبری شده بر پیشانی دیواره ضلع شمالی ایوان به چشم می خورد .
پس از انقلاب ، در جریان حفاظت و مرمت این بنا ، بخش پایین دیواره های آن نیز تعمیر شد . و در اردیبهشت سال 1379 همزمان با هفته میراث فرهنگی این عمارت گشایش یافت .

اطلاعاتی درباره کاخ صاحبقرانیه :
ناصرالدین در سال 1267 ﻫ .ق دستور داد ساخت قصر نیاوران را در دو طبقه شامل شاه نشین ، کرسی خانه ، حمام و 50-40 دستگاه خانه هر کدام شامل 4 اتاق و یک ایوان برای زنانش بسازند . او در سی و یکمین سال حکومتش خود را صاحب قران نامید و این کاخ را « کاخ صاحبقرانیه » نام نهاد .
پس از او ، مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرمسرا را خراب کرد . فرمان مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه ، توسط او امضا گردید .
در دوران پهلوی اول این کاخ برای برگزاری مراسم ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه بازسازی می شود ، اما به علت سرمای شدید آن سال مراسم در مکان دیگری برگزار می گردد .
در زمان پهلوی دوم ، فرح دیبا تغییراتی اساسی در قسمت های داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد کرد و طبقه اول یعنی حوضخانه برای پذیرایی میهمانان و طبقه دوم به عنوان دفتر کار محمد رضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت .
از دیگر اتاق های این کاخ می توان به کرسی خانه ، چایخانه ، ظرفخانه ، اتاق های بازی ، بار و پذیرایی در طبقه اول و اتاق های مذاکرات انتظار سفرا ، منشی ، هدایا ، دندانپزشکی و استراحت محمدرضا پهلوی نام برد .
همه درها و پنجره های چوبی این بنا به شکل اُرُسی بوده و با شیشه های رنگی تزئین شده است .
این کاخ در سال 1374 مرمت شد و در اردیبهشت سال 1377 به عنوان موزه بازگشایی گردید .

اطلاعاتی درباره موزه جهان نما :
در سال 1355 شمسی ، فضایی در ضلع غربی کاخ صاحبقرانیه جهت نگهداری آثار و اشیاء هنری اهدایی به فرح دیبا و یا خریداری شده توسط وی با چهار سالن در طبقه همکف و یک سالن در زیرزمین در نظر گرفته شد . بر سقف تالار میانی این موزه ، نقاشی روی چوب با نقوش گل و مرغ شیراز به چشم می خورد . این موزه در بهمن ماه سال 1376 گشایش یافت .
آثار موجود در این موزه در دو بخش هنر پیش از تاریخ و آثار هنرهای تجسمی معاصر ایران و جهان به نمایش درآمده اند . از جمله می توان به آثار بجامانده از تمدن های باستانی پیش کلمبیایی ، مفرغ های لرستان ، سفالینه های املش ، هنرهای سرخپوستان آمریکای شمالی مربوط به هزاره های اول و دوم پیش از میلاد و آثاری از هنرمندان معاصر ایرانی همچون سهراب سپهری ، ناصر اویسی ، فرامرز پیلارام ، جعفر روحبخش ، پرویز کلانتری ، بهمن محصص ، سیراک ملکونیان ، ژازه طباطبایی ، مش اسماعیل ، پرویز تناولی و هنرمندان غیر ایرانی چون ژرژ براک ، پل گوگن ، پل کله ، پابلو پیکاسو ، کامیل پیسارو ، پیر آگوست رنوار ، دیگو جاکومتی ، فرنان لژه و مارک شاگال اشاره کرد .

اطلاعاتی درباره مرکز اسناد :
اسناد به جای مانده در میان اموال و آثار کاخ های نیاوران ، به دلیل نزدیکی و روایت بخش هایی از رویدادهای بیرونی و درونی دربار شاهنشاهی که مرتبط با تاریخ معاصر ایران بوده است ، ارزش خاصی دارند که باید مورد توجه قرار گیرند . از همین رو در برنامه توسعه مجموعه فرهنگی – تاریخی نیاوران بخشی از ساختمان کاخ اختصاصی نیاوران که پیش از انقلاب محل استقرار مستخدمین بوده و بعد از انقلاب به انبار تعدادی از اموال موزه ای تبدیل شده بود ، مرمت و به منظور ایجاد مرکز اسناد کاخ های نیاوران احیا و آماده گردید .

این مرکز در تاریخ دوم خرداد ماه 1383 همزمان با هفته بزرگداشت میراث فرهنگی افتتاح گردید .

در این مرکز مجموعه ایی از اسناد تاریخی معاصر از کاخ های نیاوران گردآوری شده است که عبارتند از :

- آلبوم های عکس - نگاتیو ، اسلاید : مجموعه ای از آلبوم های متنوع عکس که بیشتر آنها متعلق به دوره پهلوی دوم و تعدادی نیز از دوره ، پهلوی اول است و موضوعاتی همانند شخصیت ها ، خانواده پهلوی ، مراسم های رسمی ، تاجگذاری ، تشریفات ، ابنیه تاریخی و … را در بر می گیرند .

- اسناد : این آثار دستنوشته های مشخص خانواده پهلوی دوم و همچنین مدارک مربوط به امور داخلی دربار را شامل می شود .

- صفحات گرامافون و نوارهای صوتی : این صفحات مجموعه ای از آثار موسیقی کلاسیک ، جاز و … جهان است و همچنین موسیقی سنتی و پاپ ایران ، قصه ، شعر ، آواز های کودکان و ادبیات معاصر همانند اشعار نیما یوشیج ، اخوان ثالث و … را در بر می گیرند .

- فیلم های ویدئویی : بر روی این فیلم ها تصاویری از مناظر کاخ های نیاوران و مراسم های رسمی ، تشریفاتی و … ثبت گردیده است .

پس از ایجاد مرکز اسناد ، ساماندهی و طبقه بندی آثار موجود در این مرکز آغاز گردیده است . که پس از آماده سازی جهت استفاده های تحقیقاتی و پژوهشی در اختیار پژوهشگران تاریخ معاصر ایران قرار خواهد گرفت .

اطلاعاتی درباره کتابخانه اختصاصی :
کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران در ضلع شرقی ساختمان کاخ اختصاصی ، در دو طبقه و یک زیرزمین با زیربنای تقریبی 770 مترمربع در سال 1355 احداث شده است . این ساختمان که طراحی داخلی آن توسط عزیز فرمانفرمائیان و Charles Serigny به انجام رسیده ، دارای ویژگی های متمایزی در نوع معماری و ساختار سازه می باشد ، که براساس الگوی رایج معماری مدرن در دهه 50 شمسی به همراه ترکیب هوشمندانه ای از شیشه و احجام سنگی شکل گرفته است . فضای داخلی ساختمان در سه سطح جداگانه به عملکرد های گوناگون کتابخانه اختصاص یافته است . بخش های اصلی کتابخانه مشتمل بر فضای مطالعه و قفسه های کتاب در طبقات همکف و اول قرار گرفته است . جایگاه کتابدار و تحویلدار ، آبدارخانه ، اتاق های صوتی ـ تصویری ، همچنین سرویس های بهداشتی ، دیگر فضا های موجود را تشکیل می دهند . علاوه بر این ، بخش عمده ای از سطح زیرزمین برای مخازن کتاب ها و تابلو های نقاشی در نظر گرفته شده است .

در طراحی داخل ساختمان ترکیب برنز و شیشه در سطح زیادی به کار رفته است همچنین ترکیب حجمی بزرگی شامل بیش از سه هزار استوانه شفاف ، تأمین روشنایی سقفی کتابخانه را بر عهده دارد . مجموعه کتابخانه اختصاصی پس از بیست و پنج ماه کار عملی و دشوار ( اسفند 1380 تا فروردین 1383 ) توسط یک تیم متخصص به طور کامل شناسایی و ساماندهی شده است .

در این مجموعه ، حدود 23 هزار جلد کتاب عمدتاً به زبان های فارسی و فرانسه و در زمینه های ادبیات ، تاریخ هنر می باشند . قدیمی ترین این کتاب ها در سال 1609 میلادی در پاریس به چاپ رسیده و جدید ترین آن در ژانویه 1979 وارد این کتابخانه شده است .

از بخش های دیگر کتابخانه ، کلکسیون آثار هنری است که مجموعه ای بیش از 350 اثر شامل تابلو های نقاشی و آثار حجمی را دربرمی گیرد . این آثار می تواند نشان دهنده بخشی از تاریخ هنر معاصر به ویژه جریان های نوگرای هنر ایران در دهه سی و چهل شمسی باشد . این کتابخانه پس از ساماندهی کتاب ها و عملیات اولیه بازسازی ، همزمان با روز جهانی موزه و بزرگداشت میراث فرهنگی در خرداد ماه 1383 افتتاح شد .

مجموعه آثار نقاشی :
در بخش مجموعه آثار این مجموعه فرهنگی آثاری از آدامی ، آگام ، ابما ، اندرل ، اربنز ، اوباک ، پیکاسو و بسیاری دیگر وجود دارد که امکان مشاهده نقاشی های بسیاری از اینها در تارنمای این مجموعه وجود دارد .
wikipedia.org
daneshju.ir