اولين چاپخانه سربي در تبريز

در زمان " فتحعلي شاه قاجار " به همت وليعهد او " عباس ميرزا" چند
تن براي آموختن فن چاپ به کشورهاي انگلستان و روسيه فرستاده شدند
و آنها پس از آموختن اين فن اول بار دستگاههاي چاپ حروف سربي و
سپس دستگاه چاپ سنگي را به ايران آوردند. عباس ميرزا در سال 1230
هجري قمري پنج نفر دانشجو براي تحصيل به انگلستان و فرانسه اعزام
کرد و در بين اين پنج تن، شخصي به نام " ميرزا صالح شيرازي " بود
که پس از تحصيل زبانهاي خارجي و علوم جديده به فکر افتاد چاپخانه اي
خريده و به ايران آورد. وي در بازگشت به ايران به ايران در سال 1235
هجري قمري چاپخانه اي همراه آورد و در تبريز به کار انداخت. عباس
ميرزا نايب السلطنه، قبل از بازگشت ميرزا صالح شيرازي به ايران و
پس از امضاي صلح نامه گلستان بين ايران و روس در سال 1288
هجري قمري ( 1813 م) ورود چند دستگاه چاپ را به روسها سفارش
داد. پس از اين سفارش نيز، شخصي به نام " ميرزا زين العابدين
تبريزي " به پترزبورگ اعزام شد تا فنون چاپ و روش ساختن مرکب
را فرا گيرد. چهار سال بعد يعني در سال 1232 هجري قمري ميرزا
زين العابدين تبريزي به ايران برگشت و با خود يک دستگاه پرس چاپ
و مقداري هم حروف سربي عربي آورد، و بعد هم چاپخانه اي را در
تبريز راه انداخت ( در مورد قلم و نوشته حروفهاي فارسي بايد گفت
که تا قبل از تاًسيس کارخانه حروف ريزي در ايران تمام حروفهاي
سربي از کشورهاي خارج خصوصاً کشورهاي آلمان و هلند و
هندوستان و روسيه وارد ايران مي شد؛ و بدين لحاظ قلم فارسي ( به
اصطلاح حروفچين ها) در کارخانه هاي حروف ريزي خارج موجود نبود
و اغلب از قلم حروفهاي عربي استفاده مي شد و بدين سبب ميرزا زين العابدين
تبريزي در آن زمان حروفهاي سربي با قلم عربي را وارد ايران نمود ) ر
به اين ترتيب مي شود گفت او اولين کسي است که چاپخانه حروف سربي
فارسي ( عربي ) را در ايران راه اندازي کرد. ميرزا زين العابدين تبريزي
پس از اينکه اين چاپخانه را راه انداخت، چاپ رساله يا کتابي را آغاز کرد
که " فتحنامه " نام داشت و آن را " ميرزا عيسي قائم مقام فراهاني " نوشته
بود. اين کتاب از جنگي سخن مي گويد که در سال 1277 هجري قمري ميان
دولتهاي ايران و روس روي داد و بالاخره هم با صلحنامه گلستان به پايان
رسيد. چاپ اين کتاب که با همان حروف سربي عربي حروفچيني شد، يک سال
و نيم به درازا کشيد و بالاخره اولين کتاب چاپي به زبان فارسي در ايران در
سال 1234 از زير چاپ بيرون آمد. آنچه از کارهاي چاپ شده در آن زمان
به جاي مانده است نشان مي دهد که دستگاه چاپ و لوازم حروفچيني چاپخانه
سربي ميرزا زين العابدين خيلي ساده و ابتدائي بوده است. دومين کتاب يا
رسالهً حروف سربي به نام رساله جهاديه بين سالهاي 1238 تا 1239
چاپ شد. اين کتاب شامل فتاوي روحانيون درباره جهاد با روس ( جنگ دوم
روس و ايران ) بود. در اين چاپخانه، کتابها را با حروف سربي ( قلم عربي ) که
داخل گارسه ها قرار داشت حروفچيني مي کردند و بعد از چاپ آن را با ماشين
معمول در آن زمان يعني دستگاه هاي فشار فلزي يا پرس چاپ انجام مي دادند
اين نوع ماشين در واقع مدل تکميل شده ماشينهاي چاپي بود که استانهوپ
اختراع کرده بود. مرکب مورد استفاده در اين چاپخانه از نوع مرکبهاي مشکي
دوده اي بوده که خود ميرزا آن را مي ساخته است و کاغذ آن نيز از نوع کاغذ
هاي خانبالغ که از چين مي آمد بود