بیشاپور، شهر رازهای سر به مهر

در ایران عصر ساسانی شهرسازی از رونق خوبی برخوردار بود. اکثر پادشاهان این سلسله نسبت به شهرسازی همت گماشتند و آثار شایسته‌ای را به میراث کهن ایران افزودند. با این وصف ، هنر ساسانیان از پارت‌های اشکانی متاثر است.



معماری عصر ساسانی اگرچه ملهم از هنر پارتیان است، اما ساسانیان در زمینه هنر کنده‌کاری و آفرینش آثار تمدنی و سنگ‌نبشته‌ها حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. نقوش برجسته ساسانی غالبا پادشاه را ایستاده یا سوار بر اسب نشان می‌دهد. این موضوع را می‌توان در کاخ‌ها و بناهای شهر بیشاپور( Bishapoor) ، نیوشاهپور1،‌ (Newshah poor) استخر و فیروزآباد ـ‌ که توسط اردشیر پدر شاهپور در فارس بنا شد و در گفتاری دیگر به آن خواهیم پرداخت ـ مشاهده کرد.

شاهپور برخلاف پدرش اردشیر که فقط به لقب «پادشاه ایران» قناعت کرده بود، پس از فتح دوم و مطیع ساختن والریانوس، فرانام «پادشاه ایران و انیران ـ غیرایرانیان ـ» را برای خودش گزینش کرد و فی‌الواقع لیاقت آن را هم داشت. شاهپور در آثاری که از خود به جا گذاشته ، سنت اجدادش را زنده نگه داشته است. می‌دانیم که اردشیر، پدر شاهپور و فرزند پاپک، موبدزاده بود و پاپک مقام هیربدان هیربد ـ روحانی برجسته ـ شهر پارس را به عهده داشت و خادم آتشکده بزرگ این ناحیه از ایران محسوب می‌شد. از این‌رو شاهپور احداث آتشکده را در بیشاپور فراموش نکرد. برای این کار معبدی بزرگ در کنار تالار مرکزی کاخ بیشاپور بنا کرد و در کنار آن مجاری آبرو برای عبور جریان آب در اطراف معبد و کاخ تعبیه شد که علاوه بر آب مصرفی برای خوراک و پاکیزگی خروجی فاضلاب هم در نظر گرفته شده بود. در تخت جمشید هم این مجرا از زیر بنا عبور می‌کند. این ابتکارات در نوع خود شگفت‌آور است.

نقش شاهپور: شاخص‌ترین تصویری که از شاهپور سراغ داریم، نقش برجسته چیرگی او را بر والریانوس امپراتور روم نشان می‌دهد.2‌ تصویری که در نقش رستم و چند جای دیگر نیز ماندگار شده است.

در کنار هر نقش کتیبه‌ای بزرگ قرار دارد که پادشاه توضیح کاملی درباره شخصیت و عملکرد دوران پادشاهی‌اش داده است. در این نقش شگرف و منحصر به فرد، شاهپور با اشاره شاهانه امپراتور مغلوب را پناه می‌دهد. این تصویر که گوی (حلقه اعطای مناصب)‌ در بالای آن دیده می‌شود و اسبی که پای راستش را بالا و در حال دویدن نگه داشته، به ما می‌گوید که پادشاه می‌آید. ریش انبوه و گیسوی بلند و دارای پیچ و تاب پادشاه بخوبی نمایان است.

در پشت او، نوارها و رشته‌هایی که متعلق به لباس سلطنتی است، با چین‌های موازی مشاهده می‌شود. شاهپور نیم‌تنه تنگی پوشیده و شلوارش از ناحیه ساق پا چین خوردگی دارد. گردنبند و گوشواره‌ای دارد و در حالی که با دست چپ قبضه شمشیر را گرفته و دست راستش را به نشانه بخشش به سوی والریانوس که در مقابل او زانو زده، دراز کرده، شق و رق روی زین مرصع و جواهرنشان اسب نشسته است.

والریانوس تاجی از برگ غار بر سر و عبای رومی روی دوش دارد و معلوم است که با عجله به سوی شاهپور می‌شتابد که خود را به پای او بیندازد. در کمال فروتنی زانوی راستش را خم کرده و زانوی چپ را بر زمین تکیه داده و هر دو دست را به سوی شاه دراز کرده و امان می‌خواهد. در کنار او شخصی ایستاده که او نیز لباس رومی پوشیده و گمان می‌رود «کوردیاس» دشمن قیصر شکست خورده است.3‌

این نقش آنقدر زیبا و زنده است که گویا ماجرای فتح را از زبان افرادی که در نقش دیده می‌شوند، بیان می‌کند و یکی از بهترین مجاری‌های عصر ساسانی به شمار می‌رود. صورت یک ایرانی که سر و دست خود را به رسم احترام بلند کرده در پشت اسب پادشاه پیداست و در زیر این تصویر کتیبه‌ای به زبان پهلوی وجود دارد که از بین رفته است.

2 نقش دیگر از این دست در کوه شاهپور کنده شده که در آن، نیکه (Nice) ، الهه پیروزی روبانی با نوارهای مواج را به شاه فاتح می‌دهد. شاهپور سوار است، والریانوس در زیر پای اسب افتاده و کوردیاس پیاده است. صفوفی از سواران و پیاده‌نظام ایرانی که ابزار جنگی و نوع سلاح‌هایشان هم قابل مشاهده‌اند، در نقش بعلاوه چند تن از رومیان که قبای رومی پوشیده‌اند، وجود دارند.

این افراد یک فیل و اسب همراه خود می‌آورند و فردی دیگر طشتی را روی سرش حمل می‌کند.

2 صف دیگر هم بالای این قسمت، افرادی را نشان می‌دهد که پیراهن آنها تا زانو و شلوارشان تا مچ پا می‌رسد. این افراد چند طشت، تاج، یک کیسه شاید پر از پول و دو‌شیر در بند را همراه خود نزد شاهپور می‌برند. ارابه جنگی والریانوس که به 2 اسب بسته شده در آخر همه دیده می‌شود. افرادی با موها و ریش‌های مجعد مانند پادشاه، پشت سر او ایستاده‌اند که گویا شاهزادگان ساسانی‌اند و سوارانی که در 4 صف با کلاه‌های استوانه‌ای که بالای آن مدور است به حالت احترام قرار دارند. این اسواران ایرانی‌اند.4

کاخ شاهپور، آتشکده‌ها، ستون نذورات: معماری ابتدایی دوران اردشیر، توسط شاهپور متحول شد و شکل نوین به خود گرفت. این معماری در قصر او متجلی شده است.

نکته: اکثر پادشاهان سلسله ساسانی نسبت به شهرسازی همت گماشتند و آثار شایسته‌ای را به میراث کهن ایران افزودند

در قصر شاهپور 64 طاقچه گچبری با تزیینات زیبا از سنگ‌های مرمر پوشیده شده، بعدها تصاویر پادشاهان ساسانی، گیاهان مقدس، مراسم جشن، قربانی و اعیاد سالانه، نیایش، شکار حیوانات و سایر نقوش مورد علاقه، این سلسله و باور غالب اجتماعی زمان بر زیبایی و جلای آثار فرهنگی و تمدن کهن ایران این عصر افزود. سطح کاخ‌های ساسانی بیشتر با موزاییک‌ مزین و فرش شده‌اند.

در مرکز شهر بیشاپور، 2 ستون قرار دارد که برای نذر و نیاز و خریدها تعبیه شده و مطابق کتیبه‌ای که در کنار آن حک شده به دستور شاهپور دو آتشکده نیز در مجاورت آنها ساخته‌اند. معماری قصر شاهپور از الگوی کاخ‌های هخامنشی پیروی می‌کند. در ساخت این قصر از سنگ‌های بزرگ صیقل داده شده و آجرهای تزیینی استفاده شده است. گنبدی مسقف دارای 4 ایوان که در ضلع دیگر قصر دیده می‌شود. کنار آتشکده‌های عصر ساسانی برجی قرار دارد که در آن آتش مقدس روشن بود به طوری که این آتش هیچ‌گاه خاموش نمی‌شد. هنر تندیسه‌گری و حجاری ساسانیان در دوران بهرام اول پیشرفت و ترقی به منتهای خود رسید. تصویری در بیشاپور، بهرام اول را در حال اعطای منصب دولتی نشان می‌دهد که یکی از شگفت‌آورترین نقوش زنده بیشاپور را تداعی می‌کند.

استودان‌ها: از مجموع 2 استودان شناخته شده در دوره ساسانیان، یکی در بیشاپور قرار دارد که ظاهر آن تزیین شده است. استودان‌ها محل نگهداری استخوان‌های مردگان بود. مطابق تعالیم و آموزه‌های زرتشت، مردگان را پس از فوت در این مکان قرار می‌دادند و پس از این که پرندگان و لاشخورها جسد را می‌خوردند، استخوان‌های آن را در محل مخصوص دفن می‌نمودند.5‌ داخل یا روی دیوار استودان‌ها نقوش برجسته عهد باستان، چه در دوران هخامنشی که پادشاه را در حال کشتن هیولایی عجیب یا حیوان خطرناک که معمولا شیر است، نشان می‌دهد و چه در نمادهای دوران اشکانیان و ساسانیان که اورمزد یا پادشاه را در حال شکست‌دادن و به زانو درآوردن دشمن یا رقیب نشان می‌‌دهد، حاکی از چیرگی نور، خیر و نیکی بر شر و بدی و تاریکی و پلیدی است.

پانوشت‌ها:

1 ـ نیوشاهپور(شاهپور خوب)‌ همان نیشابور کنونی در خراسان است که شاهپور پس از غلبه بر پهلیزگ، پادشاه تورانی در شمال ایران احداث کرد و در زمره کلانشهرهای باستان به شمار می‌آمد، پژوهش‌های شخصی نگارنده از آثار فوق، بهار 1381.

2 ـ ‌برای آگاهی بیشتر، ن ک، ایران از آغاز تا اسلام، رمان ‌گیرشمن، ترجمه محمد معین ص 379 و 387. میراث باستانی ایران، ریچارد فرای، ترجمه مسعود رجب‌نیا، ایران و تمدن ایرانی، کلمان هوار، ترجمه حسن انوشه ‌.

3 ـ‌ پس از غلبه بروالریان،‌ شاهپور‌ فردی به نام کوردیاس را که در این جنگ به او پناهنده شده بود به عنوان امپراتور روم گمارد اما او هیچ کاری از پیش نبرد، این فتح شاهپور را امپراتور شرق و غرب کرد.

4 ـ برای اطلاع بیشتر ن ک، سفرنامه مادام دیولافوآ، جلد 5 تصویر 15 هرتسفلد نقوش برجسته تصویر 7 ص 77، صنایع ایران قدیم، زاره، تصویر 74. کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، صص 249 و 248.

5 ـ نزد پیروان آیین‌ فردیسنا، خاک عنصری مقدس و پاک در کنار عناصر آب، آتش و باد محسوب می‌شد و دفن جسد مرده خاک را آلوده می‌ساخت.‌‌تصاویر جدال پادشاه با حیوانات بیشتر در تخت‌جمشید وجود دارد. تحقیقات شخصی نگارنده،‌ تابستان 1381. برای آگاهی بیشتر در این مورد ن ک دیدی نو از دینی کهن دکتر فرهنگ‌مهر. مراسم و ‌آداب و رسوم زرتشتیان، موبد اردشیر آذر گشسپ.

قاسم آخته ‌/‌ جام‌‌جم