قوم مانا

ماناها مردماني كهن با خاستگاهي ناشناخته بودند كه در حدود سده‌ي دهم تا هفتم پ.م. در منطقه‌ي كنوني آذربايجان مي‌زيستند. ماناها در آن دوران به با امپراتوري‌هاي اورارتو و آشور، و نيز دولت‌هاي كوچك حائل ميان اين دو، مانند زاموآ و زيكيرتو همسايه بودند.
پادشاهي مانايي در حدود 850 پ.م. بود كه رو به شكوفايي و بالندگي نهاد. ماناها در اصل مردماني يك‌جانشين بودند و به كشت‌وكار و پرورش اسب مي‌پرداختند. پاي‌تخت آنان شهر مستحكمي به نام Izirtu بود.
ماناها از دهه‌ي 820 پ.م. با گسترش يافتن مرزهاي خود، مبدل به نخستين دولت بزرگي شدند كه توانست اين منطقه را به تصرف درآورد، به طوري كه سالياني بعد، مادها نيز به همين سان عمل كردند. ماناها از اين زمان، برخوردار از آريستوكراسي برجسته‌اي در مقام طبقه‌ي حاكم بودند، كه تا حدي قدرت شاه را محدود مي‌كرد.
از حدود 800 پ.م. قلم‌رو مانا مبدل به ميدان نبرد اورارتو، كه در اين منطقه دژهايي را بنا كرده بود، و آشور شد. در طي مدتي كه اين دو قدرت به نبردهايي گسترده با يك‌ديگر مشغول بودند، حدود 730-750 پ.م.، مانا مجالي يافت تا اراضي و متصرفات خود را گسترش دهد. پادشاهي مانا در طي دوران فرمان‌روايي ايرانزو (حدود 720-725 پ.م.) به بالاترين حد قدرت خود دست يافت.
در 716 پ.م. سارگن دوم، پادشاه آشور، اقدام به لشكركشي عليه مانا، كه در آن جا «آزا» پسر «ايرانزو» را Ulusunu به ياري اورارتوها از تخت سرنگون نموده بود، كرد. سارگن ايزيرتو را متصرف شد، و سربازان‌اش را در پارسواش و كيشسيم مستقر نمود. از آن پس آشوريان از اين منطقه براي توليد مثل و تربيت و تجارت اسب بهره مي‌جستند.
به گزارش يك سنگ‌نبشته‌ي آشوري، نزديك بدين زمان، كيمريان از منزلگاه‌شان در Gamir يا Uišdiš در «ميانه‌ي مانا» رهسپار شدند. كيمري‌ها نخست در سال‌نامه‌هاي آشوري در 714 پ.م. آشكار مي‌شوند و ظاهراً در آن زمان آشوريان را در شكست دادن اورارتو ياري دادند. اورارتو اطاعت از آشوريان را برگزيد، و آن گاه اين دو كيمريان را شكست دادند و بدين ترتيب آنان را از هلال خصيب دور نگاه داشتند. در هر حال، كيمريان در 705 پ.م. عليه سارگون شوريدند و او در همان سال به نبرد با آنان پرداخت. كيمريان در 679 پ.م. به شرق و غرب مانا مهاجرت كردند.
در متون آشوري، از شورش مانا عليه اسرحدون، شاه آشور، در 676 پ.م. ، هنگامي كه آنان راه تجارت و دادوستد ميان آشور و پارسواش را قطع كردند، ياد شده است. شاه اهشري، كه تا دهه‌ي 650 پ.م. فرمان مي‌راند، به گسترش قلم‌رو مانا ادامه داد. با وجود اين در حدود 660 پ.م. مانا متحمل شكست سختي از آشوريان شد. اما تا زمان درگذشت اهشري، شورش‌هاي آزادي‌خواهانه عليه آشور همچنان تداوم داشت. مانا در سده‌ي هفتم پ.م. از سكاهاي مهاجم، كه قبلاً به اورارتو تجاوز كرده و اندكي بعد (585 پ.م.) آن را ويران ساختند، شكست خورد. اين شكست تجزيه‌ي افزون‌تر پادشاهي مانا را ميسر نمود.
جانشين شاه اهشري، Ualli، از آشوريان برضد مادها، كه در اين زمان هنوز در شرق، در امتداد كرانه‌ي جنوب غربي درياي مازندران مستقر بودند، جانب‌داري كرد. با وجود اين، چنين مي‌نمايد كه در پي ده‌ها سال كشمكش، مادها سرانجام بر ماناها پيروز شدند و بقاياي مانا را در 616 پ.م. فتح نمودند و جمعيت آن را در خود مستحيل كردند. گمان مي‌رود كه اسم مكان‌ها و اسم شخص‌هاي مانايي (تنها نمونه‌هاي زباني بازمانده از ماناها) متعلق به گويشي وابسته به زبان هورياني امپراتوري هيتي باشند