زبان‌هاى ايرانى قفقاز

(كُرمانجي)، در جمهوري ارمنستان، اران (= جمهوری آذربايجان) و گرجستان (حدود 75 هزار گوينده)؛ تاتي در جنوب داغستان و شمال اران (حدود 10 هزار نفر)؛ تالشي در اران (10 هزار نفر)؛ اُسِتي (حدود 480 هزار نفر) در شمال قفقاز و گرجستان (جنوب اُسِتيا؛ ارقام ارائه شده مربوط‌اند به سرشماري‌هاي سال 1979 م.، به جز آمار تالشي‌زبانان كه مربوط به 1959 م. است). دو زبانگي (يا چند زبانگي) در ميان همه‌ي اين جوامع زباني، پديده‌اي كاملاً متداول، و حتا غالب است. در جمهوري اران، اكثر مردم تاتي و تالشي زبان به تركي قفقازي نيز، كه زبان آموزشي و اداري است، سخن مي‌گويند. بدين جهت، آمارهاي مربوط به گويندگان اين دو زبان در زمان حاضر مي‌بايست بسيار كم شده باشد. به زبان تالشي در استان آذربايجان ايران نيز سخن گفته مي‌شود. زبان‌هاي كردي و اُستي قفقاز زبان‌هايي مكتوب و نوشتاري‌اند كه از ادبيات سرشاري برخوردارند.
در طي سلسله مقالات بعدي، درباره‌ي هر يك از زبان‌هاي ايراني قفقاز به طور جداگانه بحث خواهد شد.
1- زبان كردي در قفقاز: كردهاي گرجستان، كه بيش‌تر در تفليس زندگي مي‌كنند، از ارمنستان مهاجرت كرده‌اند، در صورتي كه كردهاي اران غالباً در امتداد مرزهاي ارمنستان ساكن‌اند. زبان اين جوامع مقيم اران كمابيش با زبان كردان ارمنستان برابر است (ادامه دارد).

2- زبان تاتي: اين زبان به گروه‌ موسوم به زبان‌هاي ايراني جنوب غربي متعلق است و پيوند نزديكي با زبان فارسي دارد و نبايد با گويش تاتي رايج در استان‌هاي آذربايجان، زنجان و قزوين، كه متعلق به گروه زبان‌هاي ايراني شمال غربي هستند، اشتباه گرفته شود. يهوديان و مسلمانان دو گروه اصلي تاتي‌زبان قفقاز هستند؛ گروه كوچكي از مسيحيان تاتي‌زبان نيز در ارمنستان ساكن‌اند. بنا بر روايات، تاتي‌زبانان از نسل مهاجرنشينان نظامي جنوب غرب هستند كه در دوران ساسانيان در جنوب داغستان مقيم شده بودند. براي يهوديان اين منطقه، تاتي يك زبان ادبي نيز هست. زبان تاتي در حد زيادي، واژگان زبان تركي قفقازي (زبان غالب منطقه) را به خود جذب كرده است. حتا حروف پسايند، حروف ربط‌، ادات، و پسوندهاي اشتقاقي (مانند: - ليك، - لوگ، - ليق)، كه اصولاً از آن‌ها براي ساخت اسم معني استفاده مي‌شود؛ و پسوند – چي ، كه بر ورزنده‌ي پيشه‌اي دلالت مي‌كند، نيز از اين زبان اقتباس شده‌اند. واژگان عربي فراواني هم، به ويژه آن‌هايي كه مرتبط با اسلام‌اند، تا حدي از طريق زبان تركي قفقازي، برگرفته شده‌اند. وام‌گيري‌هاي ديگر زبان تاتي عبارت‌اند از: واژگاني پارسي كه مستقيماً يا از طريق تركي اخذ شده‌اند؛ وام‌واژه‌هاي جديد روسي، معمولاً در شكل تركي آن‌ها؛ و واژگاني بسيار از زبان قفقازي شمالي شرقي رايج در جنوب داغستان (لزگي). اقتباسات نحوي زبان تاتي نيز، به شكل وام‌گيري ترجمه‌اي، امري معمول است، اما با وجود تأثيرات سختي كه تركي قفقازي بر اين زبان اعمال كرده، دستور زبان تاتي اساساً ايراني مانده است- زبان تالشى: «تالشى» زباني است متعلق به گروه زبان‌هاي ايراني شمال غربي، كه در سراسر آذربايجان از عهد باستان تا قرون وسطا متداول بوده است. تالشي، مانند تاتي، از زبان تركي قفقازي به گستردگي وام‌گيري كرده است، به طوري كه كاربرد مترداف‌هاي تركي و بومي يك واژه در كنار هم، امري رايج است. برخي پسوندهاي تركي مانند - ليك و - چي در اشتقاق‌هاي واژگان تالشي مشاهده مي‌شوند. در اين زبان، وجوه وصفي داراي پسوند - ميش تركي براي ساخت فعل‌هاي مركب به كار رفته‌اند؛ مانند: allutmiš karde ’فريب دادن‘. در دهه‌ي 1930 ميلادي تلاش‌هايي براي ابداع صورتي نوشتاري براي زبان تالشي انجام گرفت، اما اين كار اندكي بعد رها شد.
نمونه‌هايي از زبان تالشي (گويش لوندويلي): haši: آفتاب / umite: آموختن / uv: آب / uvayna: آيينه / āz: من / āmbu: گلابي / avasur: سال نو / isa: اكنون، اينك / sepa: سگ / āstura: ستاره / sipi: سفيد / bē: بودن / bāv: ابرو / puška: پاك / pārd: پُل / pas: ميش / pāšu: پس‌فردا / tus: كاسه / tiya: خار / ži: زير / čuk: خوب / čāš: چشم / hova: خواهر / hān: خواب / huni: چشمه / duž: درد / du: دروغ / revos: روباه / zeng: زانو / yava: جو / ziv: زندگي / suk: خروس / šti: ديوانه / keta: توله / kaša: آغوش / kina: دختر، دوشيزه / kufun: جغد / kuk: چاق / gav: دهان / gabalak: قارچ خوراكي / luk: گلو / mužna: مورچه / mažu: عدس / pasava: بره / vak: گرگ / vayu: عروس / hazu: هزار