توماس هايد، شرق‌شناس پيش‌رو

توماس هايد (Thomas Hyde) شرق‌شناسي انگليسي نام‌دار و پيش‌رو، كه نخستين كاربرد اصطلاح dualism (= دوگانه‌انگاري) در علوم ديني بدو نسبت داده شده است، در 29 ژوئن 1636 در بيلينگسلي (Billingsley)، در نزديكي بريج‌تاون (Bridgnorth) در شراپ‌شاير (Shropshire) به دنيا آمد. او ذوق و علاقه‌‌ي خود به پژوهش‌هاي زبان‌شناختي را از پدرش، كه كشيش ناحيه بود، به ارث برد و نخستين درس‌هاي‌اش را در مورد برخي از زبان‌هاي شرقي از او آموخت.
هايد در شانزده سالگي به كينگز كالج كمبريج راه يافت و در محضر ابراهام ويلاك (Abraham Wheelock)، استاد زبان عربي، زبان‌هاي شرقي را به سرعت فراگرفت، به طوري كه تنها پس از يك سال اقامت خود، براي دستياري بريان والتون (Brian Walton) به منظور ويرايش كتاب مقدس چندزبانه (Polyglott Bible) به لندن فراخوانده شد. هايد در كنار تصحيح متون عربي، فارسي و سرياني براي اين كار، ترجمه‌ي فارسي اسفار پنجگانه را كه در 1546 م. در كنستانتينوپول به حروف عبري چاپ شده بود، به خط فارسي رونويسي كرد. توماس هايد بدين كار، كه به گمان اسقف اعظم اوشر (Ussher) حتا براي يك ايراني نيز كمابيش ناممكن بود، ترجمه‌اي لاتيني را كه در اين كتاب چندزبانه همراه آن است، بدان افزود.
او در 1658 م. در كويينز كالج اكسفورد به آموزشياري زبان عبري گزيده شد، و در 1659 به جهت دانشوري‌اش در زبان‌هاي شرقي، به درجه‌ي مدرسي دانشگاه پذيرفته شد. او در همان سال به متصدي‌گري كتاب‌خانه‌ي بادليان منصوب شد، و در 1665 به سركتاب‌داري آن. هايد سال بعد در ساليسبوري (Salisbury) مشمول عوايد كليسايي شد، و در 1673 مشمول عوايد ناحيه‌ي سرشمّاسي (archdeaconry) گلاستر (Gloucester) گرديد، و اندكي پس از آن درجه‌ي دكتراي الاهيات را دريافت داشت.
درگذشت ادوارد پاكك (Edward Pococke) در 1691 دست‌يابي هايد را به استادي زبان عربي لودين (Laudian) مقدور ساخت؛ و در 1697، در پي عزل راجر آلثام (Roger Altham)، به كرسي سلطنتي زبان عبري و مقام canonry نائل شد.
هايد در زمان پادشاهي چارلز دوم، جيمز دوم و ويليام سوم از وظايف مترجمي زبان‌هاي شرقي در دربار معزول شد. او كه به سبب تلاش‌هاي طاقت‌فرسا و مداوم خود ضعيف و خسته شده بود، در 1701 از مقام كتاب‌داري استعفا داد و در 18 فوريه‌ي 1703 درگذشت.
هايد، كه يكي از نخستين كساني است كه درباره‌ي گنجينه‌هاي بزرگ معارف شرق باستان آگاهي و توجه داده است، يك پژوهشگر كلاسيك ممتاز بود، و كمابيش با همه‌ي زبان‌هاي شرقي قابل دسترس براي خارجيان آشنايي داشت. او حتا زبان چيني را نيز فراگرفته بود، در حالي كه نوشته‌هاي او بهترين گواه استادي و زبردستي او در زبان‌هاي فارسي، عربي، تركي، سرياني، عبري و مالايي هستند.
وي در اثر اصلي و مهم خود Historia religionis veterum Persarum (تاريخ دين پارسيان باستان؛ چاپ 1700)، براي نخستين بار مبادرت به اصلاح اشتباهات آن گروه از مورخان يوناني و رومي كه دين ايرانيان باستان را شرح داده‌اند، بر مبناي منابع شرقي كرده است. نوشته‌ها و ترجمه‌هاي ديگر او عبارت‌اند از: Tabulae longitudinum et latitudinum stellarum fixarum ex observatione principis Ulugh Beighi (1665)
كه يادداشت‌هاي وي بر اين كتاب، ارزشي افزوده بدان بخشيده است؛
Quatuor evangelia et acta apostolorum lingua Malaica, caracteribus Europaeis (1677)
Epistola de mensuris et ponderibus serum sive sinensium (1688)
appended to Edward Bernard's De mensuris et ponderibus antiquis; Abraham Peritsol's Itinera mundi (1691)
De ludis orientalibus libri II (1694)
به جز كتاب Historia religionis، كه هانت و كاسترد (Hunt and Costard) آن را در 1760 دوباره منتشر كردند، ديگر نوشته‌هاي هايد را، شامل برخي از دست‌نوشته‌هاي چاپ نشده‌ي او، دكتر گرگوري شارپ (Gregory Sharpe) زير نام Syntagma dissertationum quas olim Thomas Hyde separatim edidit گردآوري و منتشر كرده است. در مقدمه‌ي اين كتاب زندگي‌نامه‌ي نويسنده نيز ارائه شده است.