بازشناسي اصطلاح گبر

گبر (gabr، goor، gawr، gabrak = زرتشتي؛ gabri، gabraki = دين زرتشت)، يك اصطلاح پارسي ميانه‌اي، به احتمال كلي، اشتقاق يافته از واژه‌ي آرامي gabraa / 'GBR ، لفظاً به معناي "مرد"، است كه در دوران ساسانيان براي اشاره به روستاييان آزاد در منطقه‌ي ميان‌رودان به كار مي‌رفته است. از اين اصطلاح در همه‌ي مراحل ادبيات فارسي نو از قديمي‌ترين دوران (مانند شاهنامه، تاريخ بلعمي، ديوان سنايي) به صورت يك اصطلاح تخصصي مترادف با «مغ»، يا عنوان منسوخ شده‌ي «آتش پرست»، در كنار ديگر عنوان‌هاي ديني استفاده گرديده است. با تحليل رفتن جامعه‌ي زرتشتي به دليل دگركيشي‌هاي مكرر زرتشتيان و قطع و نقصان حقوق اجتماعي آنان، «گبر» معنايي تحقيرآميز يافت، و به همين دليل نيز در زمان‌هاي اخير با عنوان محترمانه‌ي «زردشتي» جانشين گرديده است.

براي اصطلاح «گبر» چندين ريشه شناسي پيش نهاد شده است كه هيچ كدام از آن‌ها قانع كننده نيستند. برخي دانشمندان ريشه‌ي mog-mard / mwg-'GBR "مغ‌مرد" را پيش نهاد كرده‌اند، كه البته، نظريه‌اي غيرقابل دفاع است، چرا كه جزء gabraa /'GBR يك هزوارش است و جزء وابسته‌ي يك تركيب نمي‌تواند به طور مستقل و مجرد آشكار شود، و ممكن نيست كه اين واژه در عرف و محاوره چيزي جز mard تلفظ گردد. ريشه شناسي‌اي كه ابراهيم پورداوود پيش نهاد كرده، و به طور مطلوب‌تري پذيرفته شده است، مبتني بر تلفظ نادرست فرضي واژه‌ي عربي «كافر» [به صورت گبر] از سوي ايرانيان در دوران نخستين اسلامي است. اگر چه ايرانيان هنوز در تلفظ صحيح برخي از آواهاي زبان عربي ناتوان‌اند، اما آواي غيرمعمولي در واژه‌ي كافر وجود ندارد كه بخواهد دچار تغيير و تبديل شود. علاوه بر اين، هر چند اصطلاح گبر گهگاه، توسعاً، به معناي «كافر» به كار رفته است، اما بسيار نامحتمل است كه اصطلاح كافر به عنوان واژه‌اي عمومي، [مشخصاً] معطوف به دين وحياني ويژه‌اي چون دين زرتشت باشد. بنابراين، پذيرفتني به نظر مي‌رسد كه اصطلاح گبر، پيش از اين، در روزگار ساسانيان در اشاره به بخشي از جامعه‌ي زرتشتي ساكن در ميان‌رودان به كار رفته، و ايرانيان نوكيش (مسلمان) نيز در دوران اسلامي از آن براي اشاره به هم‌ميهنان زرتشتي خود استفاده كرده‌اند، رسمي كه بعداً در سراسر كشور گسترش يافت. هم‌چنين كردها، ترك‌ها و برخي ديگر از مردمان ايران از اين اصطلاح، در گونه‌هاي تغيير يافته، براي اشاره به جماعات ديني گوناگون، به غير از زرتشتيان، و حتا گاه در مفهوم كافر، استفاده كرده‌اند.×



*M. Shaki, "Gabr", Encyclopaedia Iranica, vol. X/3, 2001