اصطلاحات ديني ايراني در آسياي مركزي

دين‌هاي بودايي، مانوي، و مسيحي نسطوري، كيش‌هاي غالب در ميان مردمان ايراني آسياي مركزي و ميانه در دوران تاريخي بودند. اما با وجود سنگين حضور اين‌ دين‌ها، آثاري از مزداپرستي اصلي ايرانيان در اين جا باقي بود و در اوايل سده‌ي ششم ميلادي حتا توانسته بود به چين نيز راه يابد، چنان كه در آن جا خداي آسماني، يا آتش، در برخي محل‌ها تا سده‌ي 12 م. پرستيده مي‌شد.
بيش‌تر شواهد مربوط به نفوذ اصطلاحات ديني ايراني كهن در منطقه‌ي مورد بحث، مركب از بازمانده‌هاي زباني است: به جز نگارش سغدي كهن يك نماز زرتشتي، كه در دست‌نويسي موجود در مجموعه‌ي اشتاين كتاب‌خانه‌ي بريتانيا (لندن) به جاي مانده است، اصطلاحات ديني ايراني كهن در متون سغدي بودايي و مانوي يافته مي‌شوند، هرچند ممكن است برخي از اصطلاحات مانوي به طور غيرمستقيم و از طريق زبان‌هاي پارسي ميانه و پارتي وام گرفته شده باشند. شماري از عبارت‌هاي سغدي مبتني بر مضامين زرتشتي نيز به خوبي به عنوان ترجمه‌هايي اقتباسي از متون كهن زرتشتي مشخص شده‌اند. از اين گذشته، نام روزها در تقويم سغدي، كه از طريق متون مانوي و اسناد به دست آمده از كوه مغ در دره‌ي زرفشان واقع در شرق سمرقند، شناخته شده‌اند، با نام روزهاي تقويم زرتشتي برابرند.
قطعات يك دست‌نويس مانوي حاوي داستان رستم، كه يك شخصيت اسطوره‌اي مردمي در سغد باستان نيز بوده، و اسب‌اش رخش، در نبرد با ديوها، در كتاب‌سراي ملي و كتاب‌خانه‌ي بريتانيا (لندن) نگه داري مي‌شود؛ افزون بر اين، چندين ديوارنگاره (احتمالاً از سده‌ي هشتم م.) در كاوش‌گاه پنجيكنت، نزديك سمرقند، كشف شده‌اند كه حاوي صحنه‌هاي نبرد جنگ‌جوياني سواره با مارها و دشمناني ديگرند، كه برخي دانشمندان آن را با «داستان رستم» يكي دانسته‌اند.
در شرق دورتر، در حوضه‌ي تاريم، كهن‌ترين متون خُتني متعلق به سده‌ي هفتم‌اند، زماني كه دين بودايي به طور كامل در امتداد جاده‌ي ابريشم جنوبي چيره گرديده بود؛ از اين رو، متون ختني حاوي اصطلاحات ديني ايراني كهن بسيار اندك‌تري نسبت به متون بودايي سغدي هستند، احتمالاً به اين دليل كه دين مزدايي در اين منطقه چنان جاي گير نشده بود كه در سغديانه گرديده بود.
ختني: dyuva > اوستايي: daewa “ديو”
ختني: gyasta > اوستايي: yazata “ايزد”
ختني: gyasna > اوستايي: yasna “پرستش”
ختني: Ssandramata > اوستايي: Spenta armati “سپندارمذ”
ختني: urmaysda > اوستايي: Ahura mazdah “اورمزد”

* P.O. Skjaervo, “Chinese Turkestan II”, in Encyclopaedia Iranica, vol. V, 1992, pp. 469, 471