حمزة بن آذرك؛ شورشگري عليه سلطه‌ي اعراب

حمزة بن آذرك يا آترك يا عبدالله ابو خزيمه، شورشي خارجي مسلك در سيستان و خراسان در طي دوران خلافت عباسي بود. او از تباري دهقان از شمال افغانستان، در شرق بُست بود، كه در آن جا سنت ديرپاي خارجي‌گري و فعاليت‌هاي ضددولتي وجود داشت.
شورش وي، كه در پيرامون سيستان و در 179 ق./ 96-795 م. يا احتمالاً در دو سال پس از آن آغاز شد، نه تنها برضد نمايندگان رسمي حكومت عباسي، بل كه عليه فرقه‌هاي خارجي رقيب نيز متوجه بود. وي لقب «فرمان‌ده مؤمنان» را اختيار كرد و در سال 798 م. / 182 ق. نيروهاي خليفه را كه تحت امر فرمان‌دار خراسان، علي بن عيسي بن ماهان، بودند، شكست داد. هرچند وي از تسخير پايگاه‌هاي سنيان راست‌كيش و قدرت خليفه، مانند شهرهاي زرنگ و هرات و نيشابور درماند، اما هواداران حمزه شهرك بيهق را تاراج نمودند و در حومه‌ي شهر ايجاد وحشت كردند، و عمداً مأموران گردآوري ماليات را كشتند تا بدين شيوه مانع از جريان يافتن ماليات و عوايد از شرق به بغداد شوند. بدين سان، جنبش حمزه ابعادي به آشكارا اجتماعي و نيز ديني داشت و مجالي را براي بروز خشم مردم در برابر استثمار حاكمان عباسي فراهم آورد. غارت‌گري‌هاي خراجي‌مسلكان هارون الرشيد را به لشكركشي عليه حمزه در 808 م./ 193 ق. مصمم ساخت و اينك متن‌هايي درباره‌ي تبادل نامه ميان آن دو، اتمام حجت خليفه با وي و پاسخ جسورانه و مغرورانه حمزه در دست است (تاريخ سيستان، ص 68-162).
هارون بدون به دست آوردن توفيقي در برابر شورشيان، سال بعد درگذشت و فعاليت‌هاي حمزه براي بيش از 20 سال يا تا زمان درگذشت او در جمادي الثاني 213 ق./ اگوست- سپتامبر 828 م. ادامه يافت؛ او براي سي سال شخصيت برجسته‌ي خارجي‌مسلكان شرق بود. *

*C.E. Basworth, s.v. “Hamza B. Azarak”, Encyclopaedia Iranica, vol. XI/6, 2003