اسحاق ترك؛ شورش‌گري عليه سلطه‌ي اعراب

اسحاق ترك مبلغي بود كه ابومسلم خراساني، فرمان‌دار خراسان و شخصيتي برجسته در نهضت عباسيان، وي را به نزد مردمان ترك ماوراءالنهر گسيل داشته بود. وي گرايش‌هايي زرتشتي يا خرم‌ديني داشت و پس از آن كه خليفه المنصور در 755 م./ 137 ق. ابومسلم را به قتل رساند، وي اعلام داشت كه ابومسلم رسول و فرستاده‌ي زرتشت بوده، و در كوه‌هاي ري زنده باقي مانده است و از آن جا بازخواهد گشت. بدين سان وي فرمان‌برداري و وفاداري گروه‌هايي را كه ابومسلم را هم‌چون امام و حتا به عنوان تجلي الاهي پذيرفته بودند، به دست آورد. پيام اسحاق ممكن است تنها در ميان مردماني با عقايد و احساسات زرتشتي يا كساني كه از چنين احساساتي براي پيش‌برد كشمكش‌ خود با اعراب بهره مي‌جسته‌اند، پذيرفته و منتشر شده باشد.
ولاديمير بارتولد مسؤوليت قتل ابوداوود را، كه جانشين ابومسلم در مقام فرمان‌داري خراسان شده بود، بر پايه‌ي گزارشي گرديزي، كه البته آن را بد تعبير كرده، به اسحاق يا پي روان وي نسبت داده است. اما كهن‌ترين نويسنده‌اي كه درباره‌ي زندگي اسحاق نوشته است، يعني ابن نديم، از چنين قيام مسلحانه‌اي ياد نكرده است.
هم‌چنين، پي روان اسحاق، مانند بسياري ديگر از گروه‌هاي مسلميه، به عنوان حاميان جنبش خرم‌ديني، كه شاخه‌اي بود برآمده از فرقه‌ي مزدكي زرتشتي، كه در آن ابومسلم نيز مورد احترام بود، شناخته شده‌اند. انگيزه‌ي اين تطبيق ممكن است كه فراخوان اسحاق به برانداختن برخي منهيات زرتشتي باشد. گزارش‌هاي متناقض ابن نديم درباره‌ي اسحاق مشابه‌اند با شروح وي درباره‌ي هويت و دودمان خود ابومسلم، و ممكن است كه وي اسحاق را بر اساس توصيه‌اي يا به تقليد از ابومسلم چنين وانمود كرده باشد. اين كه او يك فرد عامي بي‌سواد بوده، مورد ترديد است، و اين گزارش را كه او پسر يحيا بن زيد بن علي بن حسين (ع) بوده را نيز بايد رد نمود، چرا كه نامحتمل است نوه‌ي يك امام شيعه مبلغ عقايد زرتشتي باشد.
ديدگاه غلامحسين صديقي مبني بر اين كه نام اسحاق مي‌تواند نمودار تبار عربي يا يهودي وي باشد، متقاعد كننده نيست، چرا كه اين نام در ميان مردماني كه داراي تبار حتمي ايراني در دوران امويان و عباسيان بودند، رايج بوده است. احتمالاً اسحاق به سبب مسافرت‌هاي مكررش در ميان ترك‌هاي ماورا‌ءالنهر لقب «ترك» را دريافت داشته است. به نظر مي‌رسد كه فعاليت‌هاي تبليغي وي زمينه و موجبات شورش مقنع و جنبش سپيدجامگان (مبيضه) را در ماوراءالنهر در طي دوران خلافت المهدي (85-776 م.) فراهم آورده باشد.