عکس»دریا ی خزر در استان مازندران

تاریخچه
دریای خزر یا دریای كاسپين از شمال به روسیه ، از جنوب به ایران ، از غرب به جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری ‌های ترکمنستان و قزاقستان محدود می شود . به دلیل این که بزرگ ترین دریاچه جهان است آن را دریا نیز می نامند .
این دریای بسته که در شمال کوه زایی آلپ - هیمالیا قرار گرفته ، باقیمانده ‌ای از دریای پاراتتیس است که بر پایه پژوهش های زمین شناسان روسی ، حدود 11000 سال پیش ، پس از جدایش از دریا های سیاه و مدیترانه ، مستقل شده است .
از منابع مهم این دریا ؛ ذخایر نفت و گاز‌ موجود در زیر بستر دریا و همچنین انواع ماهیان خاویاری را می توان نام برد .

وسعت
دریای خزر ، با وسعت حدود 436000 کیلومتر مربع ، 1200 کیلومتر طول و 220 تا 550 کیلومتر پهنا دارد و حجم آب آن افزون بر 77000 کیلومتر مکعب است . گودی این دریا در بخش شمالی ، 10 تا 12 متر و در بخش میانی تا 770 متر است و گود ترین نقطه آن در بخش جنوبی ، تا 1000 متر تیز می رسد . سطح آب دریاچه در حدود 26 تا 28 متر ( برحسب سال های مختلف ) از سطح آب دریا های آزاد ، پایین تر است . این دریا از طریق ولگا و همچنین کانال ولگا - دن که مجهز به حوضچه های تنظیم سطح آب و برقراری هم ترازی آب است ، به طور غیر مستقیم با دریای بالتیک و دریای سیاه ارتباط دارد .

نام ‌های گوناگون در زبان ‌های مختلف و گستره استعمال آن ‌ها
به دلایل مختلف تا به اکنون نام ‌های متفاوتی در زبان ‌های مختلف به ‌روی این دریا گذارده شده‌ است .

دریای کاسپین : این نام در بسیاری از زبان ‌های جهان برای اشاره به این دریاچه به‌ کار می ‌رود . کاسپین خود از نام قوم آریایی کاسپی ( یا کاسّی ) گرفته شده است که ابتدا در کرانه های غربی تا جنوب غربی آن ساکن بوده اند و به تدریج تا کرانه های جنوبی آمدند . پژوهش های جدیدی که درباره ژنتیک مردمان ساکن جنوب این دریا شده ، گواهی بر این ادعاست که مردمان گیلک زبان ( که جوامع مردم ‌شناسی در جهان ایشان را در انگلیسی به نام کاسپین می شناسند ) از نوادگان مردمی هستند که از غرب این دریا آمده اند .

کاس ‌ها که به نوعی مادر - قوم مردمان جنوبی و غربی این دریا محسوب می شوند ، خود به دو دسته‌ ی کاس ‌سی ‌ها و کاس‌ پی‌ ها تقسیم می شدند . « سی » در زبان گیلکی به معنی صخره ( مثال : در سی‌ پورد و سی‌ بون و ... ) و « پی » به معنی جلگه است و به این صورت کاس‌ های ساکن جلگه کاس ‌پی ‌ها نام گرفته اند . وجود شهری به نام دروازه کاسپین ( یا دربند ) در باب ورودی مملکت باستانی تبرستان ( که هم اکنون در استان تهران قرار دارد ) گواهی دیگر بر این ادعاست . نام‌ های کاشان و قزوین نیز موید این موضوع اند . در زبان گیلکی ، واژه های پایان یافته با حرف / i / با آوای / en / جمع بسته می شوند و از این جهت ، کاس ‌های ساکن در جلگه در زبان گیلکی به صورت کاس ‌پی ‌ئن ( käspien ) تبدیل می شود . در واقع ، واژه ‌ی کاسپین ، برخلاف تصوراتی که آن را نامی انگلیسی یا صورت یونانی شده‌ی « کشوین » می ‌دانند ، نامی گیلکی می‌ باشد .

دریای مازندران یا تبرستان یا هیرکانیا : در اسنادی که در مؤسسات تاریخ شناسی روسیه است آمده که نوجین زیس در قرن دوازدهم نوشته است که ایرانیان این دریا را قرن ‌ها دریای تبرستان می‌ خواندند ، ولی چون واژه مازندران میان بومیان تبرستان جایگزین گشته ، آن را دریای مازندران می ‌خوانند ، همچنین در میان دانشمندان قرونه پس از اسلام دریای مازندران به روی نقشه ها ثبت می ‌گشته ، گذشته از آن نام دریای تبرستان به دلیل مجاورت دولت تبرستان به آن بوده است ، از طرفی هیرکانیا که در منابع یونانی و لاتین ( Hyrcania Maro ) آمده ، و نام ‌های جرجان ، ساری ، خاواینسکی ، خراسان ، بحر آبسکون و بحر قانیا ، گیلان که زمانی بروی این دریا بوده است ، همگی به مناطقی از تبرستان باستانی ( که مازندران امروزی باقیمانده آن است ) برمی گردد .

دریای خزر : خزر نام قومیست که در بین شمال غربی دریا و دریای سیاه سکونت داشتند و به دین یهودیت گرویده بودند . بنای استحکامات بزرگی چون شهر در بند یا ( باب الابواب ) در شمال قفقاز در عهد ساسانیان ، که برای جلوگیری از حملات خزران صورت گرفت ، هنوز پا برجاست . رواج امروزی دریای خزر به طور کلی به زمان اشغالگری روس‌ ها در دوره قاجاریه و کوتاه سازی دست ایرانیان از این دریا برمی گردد .

دریای کشوین ( قزوین ) : قزوین و کاسپیَن به ترتیب عربی شده و یونانی شده‌ ی نام باستانی آن کشوین می ‌باشد . این نام امروزه از سوی کشور های عربی به شکل بحر القزوین استفاده می شود . در زبان اردو نیز این دریا به نام بحیره قزوین خوانده می شود .

دریای باکو : در قرون وسطا توسط بعضی اروپاییان
دریای گرگان ( هیرکانی ) : امروزه به کار نمی‌ رود .
دریای آبسکون : امروزه به کار نمی ‌رود .
دریای تپورستان ( تبرستان ) : امروزه به کار نمی ‌رود .
دریای ساری : امروزه به کار نمی‌رود .
دریای فراخ‌ کرت : امروزه به کار نمی‌ رود .
دریای ديلم يا ديلمستان : امروزه به کار نمی‌ رود .
دریای گیلان : امروزه به کار نمی ‌رود .

ویژگی‌ ها
عمق آن از شمال به جنوب افزایش می ‌یابد . میانگین ژرفای این دریاچه در ناحیه شمالی کم ‌تر از ۱۰ متر ، در بخش میانی بین ۱۸۰ تا ۷۸۸ متر و در بخش جنوبی که آب ‌های کناره ایران را تشکیل می ‌دهد به ۹۶۰ تا ۱۰۰۰ متر می ‌رسد . تا ژرفای ۱۰۲۵ متری نیز در ناحیه جنوبی این دریاچه گزارش شده است . جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است . همین جهت جریان و ژرفای زیاد آب در کرانه های ایران که باعث کندی حرکت جریان می شود منجر به تجمع انواع آلودگی‌ های این دریاچه در سواحل ایران به میزانی بیش از کرانه های دیگر کشور ها می شود . این دریا ، محیط زیست گرانبها ترین ماهی ‌های دنیا است . در بخش جنوبی دریای مازندران و رودخانه هایی که به آن می ‌ریزند یعنی سواحل مربوط به ایرن ، ۷۸ گونه و زیرگونه ماهی یافت می شود . از مهمترین رودخانه هایی که به این دریا می ریزد می توان از سپیدرود و پیلورود ( رود بزرگ ) و هراز نام برد . دریای مازندران یکی از بی‌ همتا ترین بوم ‌شناخت ‌های آبی جهان بوده که محیطی مناسب برای زندگی و رشد مرغوب ‌ترین ماهی ‌های خاویاری جهان است . ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری مختص به این دریا است .

ثروت ‏های طبیعی
دریای خزر داری ذخایر گاز ، نفت و خاویار است . کل ذخایر اثبات شده نفت در این دریا ۵۰ میلیارد بشکه بوده است و این یعنی حدود ۴ درصد از کل ذخایر نفت جهان . همچنین ۹۰ درصد خاویار جهان از این دریا صید می ‏شود . اما صید بی رویه این ماهی سبب گشته است که بنابر گفته دانشمندان ۹۰ درصد از تعداد این ماهیان در یک قرن اخیر کاسته شود و اگر این روند ادامه یابد تا ۱۰ سال آینده به کلی در این دریا منقرض می ‏شوند .

ریخت شناسی
بخش شمالی خزر ، شیب بسیار ملایم دارد . دو بخش میانی و جنوبی ، با یک برجستگی زیر آبی به نام برجستگی سرت در حد فاصل دماغه باکو و خلیج قره بغاز ( ترکمنستان ) با امتداد شمال غربی - جنوب شرقی از یکدیگر جدا می شوند این برجستگی ، ادامه کوه های قفقاز است و ژرفای آب روی آن از 200 متر ، تجاوز نمی ‌کند . این برجستگی ، مانع جریان آب ، در سطح دریاچه نیست .

حجم آب
بیش از دو سوم حجم آب دریای خزر در بخش جنوبی است . نزدیک به یک سوم از آب در بخش مرکزی و فقط حدود 0.1 درصد به بخش شمالی تعلق دارد .

رسوبات بستر
به دلیل ناهمگنی ریخت بستر ، گسترش رسوب های وارده ، ناهماهنگ است . سالانه رود های وارده ، به ویژه ولگا حدود 90 میلیون تن رسوب را وارد دریاچه می‌ کنند که در آنها ، سیلت از همه بیشتر است و همراه با دیگر انواع ( ماسه ، رس کربناتی دانه ریز ) ستبرای قابل توجهی را تشکیل می‌ دهند . ستبرای رسوبات نرم بستر دریای خزر را از 40 متر در نقاط شمالی و مرکزی تا حدود 1200 متر در بخش جنوبی برآورد کرده ‌اند .

گریفون های خزر
در بخش جنوبی دریای خزر به ویژه در جمهوری آذربایجان و ترکمنستان محدوده آبی شمال غربی بندر انزلی و در شمال بندر ترکمن ( منطقه داشلی برون و قزل تپه ) به ویژه از دیدگاه های نشانه های مثبت وجود نفت و گاز ، در خور توجه ‌اند . آن گل فشان ها حدود 70 درصد گل فشان های دنیا را تشکیل می ‌دهند و ابزاری خوب در پی‌ جویی های نفتی به شمار می ‌آیند . در هر حال ، باید گفت که به دلیل فوران های ناخواسته هنگام حفاری ، می ‌توانند مخاطره آمیز باشند .

دمای آب
دما در تابستان تقریبا در همه جا برابر است . ولی در زمستان ، بخش شمالی دریای خزر ( دست کم چهار ماه ) دمای زیر صفر دارد و یخبندان است در صورتیکه در جنوب آن ، هیچگاه یخبندان نمی ‌شود و متوسط دما 509+ درجه سانتیگراد است .

تغییرات سطح آب
شواهد تاریخی نشان داده که سطح آب دریای خزر ، همیشه در نوسان بوده است . اعداد گزارش شده ، متفاوت است در مجموع به نظر می‌ رسد که بین بالا ترین و پایین ترین سطح آب ، 9 متر اختلاف وجود داشته است به دلیل وسعت زیاد ، تغییرات سطح آب دریا ، بر تغییرات آب و هوایی و حتی پستانداران پیرامون اثرگذار است . عوامل تاثیرگذار در بالا آمدن سطح دریا ، عبارتند از : عوامل کوتاه مدت طبیعی ( مانند چرخه های آب و هوایی و افزایش دمای زمین ) و عوامل مصنوعی ( جلوگیری از تبخیر در قره بغاز ، ورود فاضلاب شهری ) .

پی سنگ
دریای خزر ناهمگن و قابل تقسیم به سه بخش شمالی ، مرکزی و جنوبی است که با گسل های اصلی موجود در پی سنگ از یکدیگر جدا شده ‌اند . پی سنگ بخش شمالی از نوع پوسته نیمه اقیانوس - سکوی قاره ‌ای پرکامبرین روسیه است که چین هایی با روند شمالی - جنوبی دارد . بخش مرکزی ، دارای پی سنگ گرانیتی محصور داشته است .

ترکیب شیمیایی
آب خزر از نوع منیزیم ، کلسیم و سولفات است و میزان نمک های محلول آن بین 12 تا 13 گرم در لیتر است که به تقریب یک سوم شوری آب دریا های آزاد و اقیانوس هاست . شیرین ترین بخش آن مربوط به نواحی نزدیک به مصب رودخانه ولگا و شور ترین بخش آن مربوط به خلیج قره بغاز بوده است که در آن تبخیر بیش از ورودی آب به آن است .

توان هیدرو کربنی خزر
نخستین گزارش مستند درباره توان هیدرو کربن خزر ، به سده سیزدهم میلادی باز می‌ گردد . نفت ، به طور رسمی در سال 1869 از بخش خشکی و در سال 1945 از بخش آبی باکو استخراج شد و تاکنون تعداد 21000 حلقه چاه در مناطق اکتشافی ( خشکی و دریا ) حفر شده است . جدا از میدان های نفتی خزر شمالی و خزر میانی خزر جنوبی یکی از منابع اصلی اکتشاف و تولید نفت و گاز دریای خزر است . در کواترنر پیشین می ‌باشد .

wikipedia.org