این آرامگاه در شمال آرامگاه امامزاده محمد (ع) در شهر بسطام ، شش کیلومتری شاهرود در مجموعه ای مشتمل بر یک مسجد و چند مزار و بنا قرار دارد . آرامگاه این عارف بزرگ ، بسیار ساده و فاقد هر گونه تزئین است و به نظر می رسد هیچگاه ساختمانی مشابه مقبره دیگر بزرگان روی آن بنا نشده باشد و در حقیقت بی اعتنایی به مادیات و گریز از تجمل در این آرامگاه به وضوح به چشم می آید . وارستگی و بی نیازی بایزید بسطامی حتی بعد از مرگ وی و گذشت یازده قرن ، در مرقدش مشهود است . مقبره بایزید بسطامی داری یک پنجره مسقف آهنی است . بر روی قبر شیخ یک سنگ مرمر قرار دارد که جملاتی از مناجات مشهور علی بن ابیطالب (ع) بر آن حک شده است . آن طور که از این سنگ بر می‌آید ؛ متعلق به شخصی به نام قاضی ملک می باشد که احتمال می رود حاکم قومس بوده باشد ، ولی اینکه چگونه از اینجا سر در آورده کسی چیزی نمی داند .
با فاصله اندکی از آن مزاری برجی شکل با گنبد رُک وجود دارد که به امامزاده محمد ، فرزند امام جعفر صادق علیه السّلام ، منسوب است و گفته می شود که امام او را برای راهنمایی مردم ، همراه بایزید به بسطام فرستاده بود . به قولی ، او پیش از درگذشت بایزید فوت کرد و در محل کنونی به خاک سپرده شد .
مقدسی در قرن چهارم ، ضمن اشاره به شهر بسطام به عنوان شهری آبد ، از مسجد جامع سخن به میان آورده اما به مزار امامزاده محمد یا مزار بایزید بسطامی اشاره ای نکرده است . ناصر خسرو نیز که در سفر از نیشابور به دامغان ، از این شهر عبور کرده ، گفته است که تربت شیخ بایزید بسطامی را زیارت نموده ، اما به مزار امامزاده محمد اشاره نکرده است ؛ در حالی که میان مزار بایزید و آرامگاهی که به امامزاده محمد نسبت داده شده ، تنها چند متر فاصله است . به گفته اعتماد السلطنه ، مزار امامزاده محمد بن جعفر در روستای چهارده کلاته در گرگان است . حمداللّه مستوفی ، در اشاره به بسطام ، تنها از مزار سلطان العارفین ابو یزید طیفور بن عیسی سروشان یاد کرده است . از اینرو مزار بایزید بسطامی یکی از قدیم ترین آثار برجای مانده در این مجموعه به شمار می آید . البته روی مقبره بایزید سنگی است متعلق به آرامگاه قاضی ملک که احتمالاً از حکام ایالت قومس بوده است . می توان حدس زد این سنگ بعدها روی مقبره بایزید قرار داده شده باشد .
مسجدی کوچک در بخش جنوب شرقی مجموعه و فضایی در کنار آن وجود دارد که آن را متعلق به قرن دوم یا اوایل قرن سوم دانسته اند . در قسمت غربی آرامگاه بایزید ، دو اتاق کوچک متصل به یکدیگر وجود دارد ؛ اولی به ابعاد 2x5 متر و دومی به ابعاد 2x 2 متر که صومعه یا خانقاه بایزید ،خوانده می شود . در هریک از این اتاق ها ، آثار گچبری زیبایی وجود دارد . در اطراف محرابِ اتاق اولی کتیبه ای با این مضمون وجود دارد :
« بسم اللّه الرحمن الرحیم . اقم الصلوه طَرَفی النهار و زُلَفاً من اللیل ان الحسنات یذهبن السیئات ذلک ذکری للذاکرین و اصبر فان الله لایضیع اجرالمحسنین » و مقابل محراب روزن کوچکی است که بالای آن کتیبه ای دیده می شود که متصدی عملیات ساختمانی زیارتگاه و سایر ابنیه را شخصی به نام محمّدبن حسین ابن ابیطالب دامغانی مهندس معرفی می کند .
در بالای در ورودی اتاق دوم نوشته شده است : « امر بعماره هذه الصومعه الشَریفه المُبارکه الکَریمه افخم الکفات ... فی سنه اثنی و سبعمأئه » ( مخلصی ، ص 220 ) . محمد بن حسین ابی طالب ، که از او با عنوان مهندس بنا یاد شده است ، در 702 متصدی بازسازی یا احداث بخشی از خانقاه بوده است .
مسجد بایزید و مناره مجاور آن از دیگر آثار بسیار قدیمی این مجموعه اند . این مسجد شامل دو شبستان است که شبستان بزرگتر به شبستان مردانه و شبستان کوچکتر به شبستان زنانه مشهور است . فضای موسوم به شبستان زنانه ، مسجدی است از دوره ایلخانیان ( اواخر قرن هشتم ) که فضای هشتی مجاور آن در همین دوره یا اندکی بعد احداث شده است . روی یکی از دیوار های مسجد نقوشی هست با تاریخ 514 . خانیکوف به محرابی اشاره می کند که تاریخ 660 داشته ، ولی اینک اثری از آن باقی نمانده است . فریزِر که در ربع نخست سده نوزدهم میلادی ( اوایل قرن سیزدهم ) این مجموعه را دیده ، به کتیبه ای با تاریخ 699 در مسجد اشاره کرده است . بعلاوه ، همو طرحی از این مجموعه ترسیم کرده که براساس آن سقف این مسجد گنبدی شکل بوده است ؛ در حالی که سقف موجود این فضا مسطح و تیرپوش است و براساس کتیبه مورخ 1255 به فرمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است . با توجه به این طرح ، کاوش برای ردیابی آثاری از سقف گنبدی شکل نخستین آغاز شد و در 1363 ش کتیبه ای با تاریخ 699 کشف شد که براساس آن ، این مسجد در زمان ایلخانیان مرمت و فضای گنبددار مسجد بایزید توسط محمد بن حسین تزیین شده است . در این کتیبه به غازان خان و الجایتو اشاره شده است همچنین آثاری به دست آمد که نشان می داد سقف پیشین مسجد بایزید گنبدی شکل بوده است .
در جنوب ایوان ورودی ، در نزدیک مدرسه شاهرخیه و در شرقی ترین بخش مجموعه ، مزاری وجود دارد که به علاء الدین محمد آخرین شاهزاده غوری ، منسوب است و تاریخ احداث آن را در حدود 612 دانسته اند .
در غرب امامزاده محمد بن جعفر ، مزاری هست که بدرستی معلوم نیست به چه کسی تعلق دارد . این مزار در اواخر قرن هفتم ساخته شده است . بنای مزارِ منسوب به محمد بن جعفر به اوایل قرن هشتم تعلق دارد که در قرن دهم مرمت شده و کتیبه ای سنگی با این متن در آن قرار داده شده است :
« بشرف توفیق تعمیر مزار فایض الانوار امامزاده مشرف شده بنده کمترین بندگان شاه عالم پناه امیر غیث استاجلو سنه 968 » .
در سفر خود به بسطام و زیارت مزار بایزید ، به مزار امامزاده محمد بن جعفر نیز اشاره کرده و گفته است که مقبره بایزید با آرامگاه امامزاده زیر یک قبه قرار داشته اند . این نکته با توجه به شواهد و اسناد موجود درست به نظر نمی رسد .
پیش طاق و دالان ورودی جبهه غربی مجموعه در زمان الجایتو ساخته شده و در کتیبه ای که در یکی از حاشیه های گچبری سردر ورودی و دالان فوق وجود دارد ، نام الجایتو و تاریخ 713 درج شده است . ایوان واقع در غرب صحن مجموعه نیز اندکی پس از ایوان شرقی و در قرن هشتم ساخته شد . فضای مجاور ایوان غربی که به سرایدار مجموعه اختصاص یافته ، تاریخ ندارد .
مقبره مشهور به مقبره غازان خان در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم ساخته شده است . این بنا دارای گنبد رُک و از لحاظ معماری از نوع مقابر برجی شکل است . برخی ، احداث این گنبد و همچنین گنبد مزار امامزاده جعفر را به غازان خان نسبت داده اند ، در حالیکه اعتماد السلطنه احداث گنبد منسوب به غازان خان را به سلطان محمد الجایتو نسبت داده است . گفته شده است که گنبد اخیر را غازان خان به عنوان آرامگاه بایزید احداث کرده و قصد داشته است جسد شیخ را به آنجا انتقال دهد ، اما به سبب دیدن بایزید در خواب یا مخالفت برخی از فقها ، از تغییر مکان آرامگاه خودداری کرده است . به احتمالی ضعیف ، چنین هدفی وجود داشته است ؛ زیرا اگر غیر از این بود ، از همان زمان می توانستند بنای برجی شکل را بر روی مقبره بسازند مگر اینکه بگوییم علت عدم احداث آن روی مقبره شاید به دلیل بدنما شدن دو گنبد در کنار یکدیگر بوده است .
قسمتی از فضایی که به آن شربت خانه گفته می شود به قرن چهارم تعلق دارد . ایوان جنوبی ( کنار مزار امامزاده ) نیز در قرن دهم تعمیر شده است . تاریخ رواق ( پوشش سقف ) فضای جلو مسجد بایزید معلوم نیست ، اما براساس کتیبه موجود در آن در 1242 ، در زمان فتحعلی شاه قاجار ، اقداماتی در آن صورت گرفته است . دیوار این مسجد در جبهه واقع در زیر این سقف دارای نماسازی است که با توجه به این موضوع و نیز درنظر گرفتن جایگاه استقرار این فضا نسبت به فضا های سه جبهه آن ، احتمالاً نخست ، به عنوان فضایی باز برای مسجد استفاده می شده است . آخرین اثر تاریخی این مجموعه ، مقبره ای از شاهزاده ای افغانی به نام اعظم خان است که در اواخر قرن سیزدهم ساخته شده است .
مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی را می توان جزو آن گروه از مجموعه های آرامگاهی بزرگ با طرح نامنظم دانست که قدیم ترین آثار آن به قرن های سوم تا پنجم تعلق دارند ، اما بیشترین قسمت های آن در دوره ایلخانیان و پس از آن ساخته شده است . این مجموعه در مرکز شهر بسطام و در مجاورت مسجد جامع و مدرسه شاهرخیه قرار داشته است و اکنون نیز مهم ترین اثر تاریخی این شهر به شمار می آید .
حسین سلطان زاده ، fa.wikipedia.org
0 نظرات:
ارسال یک نظر