مسجد جامع عتیق یا مسجد جمعه یا مسجد جامع یا مسجد آدینه ، از کهن ترین مساجد قدیمی شیراز است که در مشرق شاهچراغ قرار دارد و از داخل حیاط شاهچراغ از طریق بازار نوساز ، راهی به آن وجود دارد .
این مسجد دو ایوانی در سال 281 ه.ق. به دستور عمرو لیث صفاری ساخته شد . ساختمان مسجد که اولین هسته تاریخی شهر شیراز است مشتمل بر بنایی مرتفع است که دارای چندین حجره و شبستان است و برخی قسمت های آن دو طبقه می باشد . این مسجد دارای 6 درب ورودی و خروجی بوده است . یک درب در ضلع شمالی ( رو به قبله ) ، یک درب در ضلع جنوبی ( پشت به قبله ) ، دو درب در ضلع غربی ( رو به آفتاب ) و دو درب در ضلع شرقی ( پشت به آفتاب ) .
درب ورودی ضلع شمالی به دوازده امام معروف است و کتیبه ای بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوی و در سال ( 1031 ه.ق. ) به خط علی جوهری نگاشته شده است این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذکور بیان می نماید .
بر روی چهار کتیبه نام دوازده امام بر روی کاشی نگاشته شده و در جرز های دو طرف این سر در نصب شده است . در وسط ضلع شمالی مسجد ، طاق نمای مرتفعی قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است . در حاشیه بالای داخلی این طاق نیز سوره هل اتی با خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است . در انتهای آن پلکانی است که به پشت بام و گلدسته ها ختم می شود و در پیشانی و جلو آنها کاشی کاری شده است و روی آنها با خط نسخ آیات قرآنی نگاشته شده است .
در ضلع غربی این طاق نما ، دالان درب دوازده امام ( درب شمالی ) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت این دالان و طاق نما ها ، شبستان کوچکی قرار گرفته است .
در سال 1347 ه.ش. در شرق طاق نمای وسطی ، شبستانی بزرگ به طول 30 متر و عرض 17 متر با 5 در آهنی مشبک و محرابی از سنگ مرمر عالی و ازاره هایی تا ارتفاع یک و نیم متر با سنگ مرمر ساخته شده است . قسمتی از این شبستان دو طبقه است و عرض آن نیز 5.5 متر می باشد .
بر روی ستون ها و بدنه این شبستان کاشی کاری شده و بر روی کاشی ها ، آیات قرآنی ، احادیث و تصاویر گل و بته و خطوط اسلیمی نقش بسته است . در حاشیه بالایی آن نیز سوره هل اتی به خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است .
ضلع جنوبی مسجد با مساحتی برابر با 1200 متر مربع ، طاق نمای بزرگی وجود دارد که به علت تخریب در حال مرمت آن می باشند .
در درون طاق نما ، کتیبه ای قدیمی با خط ثلث نگاشته شده است که بخشی از آن باقی مانده است . بر فراز در ورودی شبستان ضلع جنوبی کتیبه ای دیگر با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نگاشته شده است که بخشی از آن تخریب شده است . این کتیبه در زمان شاه طهماسب اول صفوی نگاشته شده و در پایان آن تاریخ 973 ه. ق. تاریخ مرمت مسجد ، ذکر شده است .
در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد که سقف آن از آجر است و در انتهای آن نیز ، محرابی کاشی کاری شده قرار دارد که بر فراز آن به خط کوفی سوره توحید و نام پنج تن نگاشته شده و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نگاشته شده و در پایان تاریخ 1361 ه. قید گردیده است . سقف این محراب با کاشی لاجوردی کاشی کاری شده است و دو طرف محراب نیز سنگ کاری شده است . در کنار این محراب ، تاریخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقش گردیده است .
در ضلع شرقی این شبستان کوچک ، شبستان چهل ستون قدیمی با عرض 32 متر و طول 45 متر واقع شده است . سقف این شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مکعب با طول 2 متر و عرض 2 متر قرار گرفته است . این شبستان چهار در دارد که به صحن گشوده می شود . بر سر در این شبستان کتیبه ای است که با خط ثلث پیچیده نگاشته شده است و هم اینک برخی از قسمت های آن تخریب شده است . این کتیبه نیز در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی ( 930-984 ه.ق ) نگاشته شده و بیانگر مرمت مسجد در آن تاریخ است .
در مغرب شبستان کوچک ، در قرینه با شبستان چهل ستون ، شبستان بزرگی با عرض 35 متر و طول 45 متر ساخته شده است . سقف این شبستان آهن کوبی شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشیده از سنگ مرمر قرار دارد . ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمین ، با سنگ مرمر پوشیده شده است . در این شبستان منبری 12 پلکانی از چوب و سنگ مرمر وجود دارد . بر روی دیوار و محراب این شبستان نیز 13 کتیبه از آیات قرآنی و احادیث با خط ثلث و نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است .
ضلع غربی دارای دو در است که سر در یکی از آنها ، یزدی بندی است و مقرنس کاری و کاشی کاری و معرق کاری شده است . این در که یکی از در های مهم مسجد است ، بوسیله اداره باستان شناسی فارس مرمت شده است . بر فراز این در کتیبه ای است که آیات قرآنی بر روی آن با قلم درشت و به خط ثلث عالی بر روی کاشی نگاشته شده است و تاریخ (1027 ه.) در پایان آن قید گردیده است . در نزدیکی و در امتداد همین کتیبه ، کتیبه ای دیگر است که قسمتی از آن باقی مانده و تاریخ 1026 ه.ق. در آن قید گردیده است که بیانگر تاریخ مرمت بنا در زمان حکومت شاه عباس کبیر ( 996-1038 ه.ق ) می باشد .
این در ، در شبستان بزرگ جدید ضلع جنوبی گشوده می شود .
در ضلع غربی این مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آنها نیز شبستان کوچکی قرار گرفته است . در یکی از این طاق نما ها دالان در ورودی است .
در ضلع شرقی مسجد نیز طاق نمای بزرگی قرار دارد که در پیشانی آن اندکی کاشی کاری شده است و هم اینک نیز مورد مرمت قرار گرفته است . در شمال این طاق نما ، چهار طاق نمای کوچک است و یک راه پله که در زاویه آن یکی از در های مسجد قرار گرفته است . در ضلع جنوبی طاق نما نیز ، چهار طاق نمای کوچک است که یکی از این طاق نما ها دالان در دوم ضلع شرقی مسجد است و یکی دیگر از این طاق نما ها در شبستانی است که در زاویه جنوب شرقی مسجد قرار گرفته است .
صحن مسجد با مساحت 1672 متر مربع با سنگ های مرمر مفروش بوده و در دالان های ورودی مسجد چندین سنگاب وجود داشته که همیشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد ، ابتدا پای خود را بشویند و وضو بگیرند و پس از آن وارد صحن شوند . هم اینک یکی از این سنگاب ها که قطر داخلی آن نزدیک به یک متر است و ناحیه خارجی آن دوازده ضلعی است ، هم چنین در اطراف آن نقش و نگار هایی وجود ادرد و گرداگرد آن آیات قرآنی و اسلامی نگاشته شده است .
در جلو پلکان ورودی موزه پارس نصب شده است . البته خطوط و نقوش این سنگاب به جهت تأثیر آب ، کاملا مشخص نیست . هم اینک نیز سه نمونه از این سنگاب ها در ابتدای صحن همانند نمونه پیشین آن به صورت دروازده ضلعی موجود است .
در وسط صحن مسجد ، بنایی مکعب شکل از گچ و سنگ ساخته شده است که نزدیک به یک متر از سطح زمین بلندتر است و گرداگرد آن را ایوانی به عرض دو متر فرا گرفته است . این بنا که در سال 752 ه.ق به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو حاکم فارس ، ساخته شده ، دارالمصحف ، بیت المصحف ، خدایخانه و یا خداخانه خوانده می شود و این بدان جهت است که در این مکان علاوه بر قرآن هایی تاریخی به خط امیرالمؤمنین علی (ع) ، امام حسن (ع) ، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پیامبر و تابعین او نگاهداری می شده است . محل تلاوت قرآن نیز بوده است . همچنین در این مکان قرآنی به خط عثمان خلیفه سوم وجود داشته که چندین قطره خون وی ، به هنگام قتلش بر روی آن ریخته است و به همین جهت برخی این مکان را قبر عثمان یا دفتر عثمان نیز خوانده اند .
هم اینک برخی از قرآن های مذکور در موزه پارس نگاهداری می شود .
خدایخانه ( دارالمصحف )
در میان صحن مسجد ، اتاق مکعب گونه ای است که دور تا دور آن را ایوانی به پهنای دو متر فرا گرفته است . این اتاق به نام خدایخانه و بیت المصحف نامیده می شود . در چهار گوشه بیرونی آن چهار ستون گرد و مناره مانند قرار گرفته است . سقف ایوان های شرقی و غربی آن هر یک به وسیله چهار ستون و سقف ایوان های شمالی و جنوبی آن به وسیله دو ستون سنگی پابرجا شده اند .
عمارت خدایخانه و ایوان های آن ، دارای 12 متر طول و 10 متر عرض است و مساحت اتاقی که در وسط آن قرار گرفته است به ابعاد 8 متر طول و 6 متر عرض می باشد که از سنگ و گچ ساخته شده است . در ضلع شرقی و غربی این اتاق ، دو سنگ مشبک قرار دارد و در دو ضلع جنوبی و شمالی آن ، هر کدام یک در ورودی است که بر روی در ضلع شمالی خاتم کاری صورت گرفته است .
در چهار گوشه خدایخانه ، چهار ستون مدور مغازه مانندی وجود دارد که نمای بیرونی آن از سنگ های مکعب شکل آجر مانندی است که لابه لای آن سنگ های رنگین به کار رفته و با گچ نصب شده است . روی سنگ های ازاره پایین نیز نقش و نگار هایی دیده می شود .
سقف ایوان های شرقی و غربی آن به وسیله چهار ستون نگاهداری می شود که سر ستون های آن به شکل مقرنس کاری ، حجاری شده است . بر فراز هر یک از این ستون ها ، قطعه سنگی است که به شکل محراب در آورده و داخل آن خالی شده است و خطوط اسلیمی و گل و بته بر آن نقش شده است .
سقف ایوان های شمالی و جنوبی خدایخانه نیز به وسیله دو ستون مدور نگاه داری می شود . معماری این بنا مانند خانه کعبه است اما گرداگرد خدایخانه ، ایوانی به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نماید . در لبه بالای ناحیه داخلی ایوان ها ، کتیبه ای با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالی به قلم یحیی الجمالی الصوفی بر روی سنگ های یک پارچه و با عرض یک متر نگاشته شده و آن نقر شده است به گونه ای که خطوط آن کتیبه برجسته شده و لابه لای این خطوط با کاشی های آبی ، معرق پر شده است . این کتیبه گرداگرد نمای خارجی و مناره ها را پوشانده است ( طول کتیبه ) خدایخانه هم اینک مورد مرمت می باشد . مسجد جامع عتیق با مرور زمان و در اثر زلزله های متعدد در دوره های متعدد رو به ویرانی نهاده که تاکنون نیز چندین بار مرمت شده است .
تاریخچه مرمت این مسجد با توجه به کتیبه های موجود عبارت است از :
1. در سال 973 ه.ق. در زمان حکومت شاه طهماسب اول صفوی .
2. در سال 1026 ه.ق. و 1027 ه.ق. در زمان حکومت شاه عباس کبیر .
3. در سال 1092 ه.ق. در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی .
4. در سال 1318 ه.ش. از جانب اداره باستان شناسی فارس .
خدایخانه نیز پس از تخریب و از بین رفتن برخی از کتیبه هایش ، از جانب اداره باستان شناسی فارس و با همیاری واجد کاتب ، سید آقا بزرگ نسابه ، صرافت ، رحیم صمیم ، سید هاشم ، در سال 1326 ه.ش. کاملا مرمت شد .
این مسجد در دیماه 1310 با شماره 72 به ثبت تاریخی رسیده است .
شبستان اصلی و نوساز مسجد
در مغرب سردر جنوبی ، شبستان بزرگ و جدیدی ساخته شده است . این شبستان دارای یک منبر دوازده پله ای از جنس آهن و سنگ مرمر است . محراب زیبای آن نیز در سمت راست منبر قرار دارد . روی دیوار ها و محراب آن ۱۳ آیه و احادیث نبوی بر روی کاشی با خط ثلث و نسخ نوشته شده است .
mohsen2.mihanblog.com ، fa.wikipedia.org
0 نظرات:
ارسال یک نظر