نارنجستان یا باغ قوام از عمارات دوره قاجاریه شیراز است که در محله بالاکفت و در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی خان زند واقع است . احداث این بنا توسط علی محمد خان قوام الملک 1267-1257 شروع شده و در حدود سال 1300 ه .ق . توسط میرزا محمد رضا خان نوه قوام الملک اول و پدر بزرگ قوام تکمیل شده است . این بنا یک بار توسط ابراهیم قوام مورد مرمت قرار گرفته است .
ساختمان نارنجستان در حدود 940 متر مربع در زمینی به مساحت 3500 متر در دو قسمت شمالی و جنوبی بناشد ، باقی مانده آن در حدود 2560 متر محوطه سازی شده . این بنا با 3085 متر مساحت ، در دوره قاجاریه به بیرونی معروف بوده و با عمارت اندرونی که همان خانه زینت الملوک بوده و در طرف غرب آن بنا قرار گرفته کوچه ای فاصله داشته است که توسط راه زیرزمینی بدان راه می یافتند .
از ویژگی های این مجموعه عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یکدیگر است . این عمارت بیرونی به منظور انجام امور تجاری و نیز برگزاری تشریفات و جشن ها و استراحت و پذیرایی از میهمانان ساخته شده است .
در ورودی اصلی باغ رو به جنوب در راستای محور اصلی بنا به یک دالان یا هشتی گشوده می شود . سر در ورودی آن دارای تزئینات آجرکاری است . بر پیشانی در ورودی کتیبه ای از سنگ مرمر سرخ رنگ شامل آیاتی از قرآن قرار گرفته که در دو طرف آن ابیاتی از آسوده شیرازی درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده است . هم چنین تاریخ سال 1305 ه .ق در این قسمت دیده می شود . بر روی ازاره سنگی دو طرف درگاه ، نقش دو سرباز تفنگ به دست دوره قاجاریه ، حجاری شده است . در ورودی از چوب ساج است که بر روی آن منبت کاری صورت گرفته است . سقف هشتی یا دالان ورودی آجرکاری و کاشی کاری به صورت ستاره و مقرنس کاری گچی شده است . در پشت دالان ( رو به حیاط ) تصویری از سه خدمتکار که گلاب و شراب و شربت به دست دارند ، کاشی کاری شده است .
این هشتی به وسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط می یابد . این باغ در سه ضلع شمالی ، شرقی و جنوبی دارای ساختمان است و در طول حیاط دارای بیست و یک عدد طاق نما است . در دو طرف هشتی ، شش اتاق وجود دارد که در جلو هر یک از آنها ایوان های وسیعی قرار گرفته که در گذشته از این اتاق ها به عنوان دفتر کار استفاده می شده و ایوان های مقابل این اتاق ها نیز جهت اتاق انتظار مورد استفاده قرار می گرفته است . در جلو هر ایوان چهار ستون چوبی و دو نیمه ستون دیده می شود . این ستون های چوبی در دوره قاجاریه منبت کاری شده است . این بخش از عمارت که ضلع جنوبی بنا است دارای دیوار هایی گچ کاری شده است . کف ایوان ها با کاشی های سفید و آبی پوشیده شده است .
ازاره بنا با سنگ پوشیده شده و پنج باب پنجره سنگی حجاری شده ، به عنوان نورگیر در جلو ایوان ها نصب شده است . ساختمان جنوبی باغ به وسیله راه پله ای به زمین های طرفین راهروها راه دارد . در وسط این ساختمان یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای کوچک ایجاد شده که به سبک دوره زندیه ، کاشی کاری شده است . در طاق نمای بزرگ نقوش سه تن از خدمتکاران دوره زندیه بر روی کاشی دیده می شود که لباس های بلندی دارند و در دست یکی از آنها قدحی و در دست دیگری جامی است و شخص سوم نیز ظرفی پر از میوه در دست دارد . در بالای این طاق نما دو لچکی کاشی کاری با مناظری از طبیعت و تصویر هایی برگرفته از داستان های شاهنامه ( رستم ، حضرت سلیمان ) و نیز مناظر شکارگاه و تصاویر مینیاتوری دیده می شود . ازاره این بخش از نما از سنگ های سرخ و نقش برجسته هایی برگرفته از تصاویر تخت جمشید تشکیل شده است .
حد فاصل عمارت جنوبی و عمارت اصلی واقع در ضلع شمالی باغ وسیعی وجود دارد که از دوره قاجاریه با نرده آهنی محصور شده است .
ضلع شرقی ساختمان دارای چند اتاق و حیاط کوچکی است که به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته است . در وسط حیاط ، ورودی آشپزخانه حوض کوچکی وجود دارد که پاشویی آن از قطعه سنگ هایی سرخ رنگ و بدنه آن از کاشی های فیروزه ای تشکیل شده است . در وسط این حوض نیز فواره ای دیده می شود . در ضلع جنوبی حیاط آشپزخانه ستون سنگی حجاری شده ای به عنوان پایه گلدان وجود دارد .
اما عمارت اصلی این ساختمان در ضلع شمالی آن قرار گرفته است . این عمارت دارای دو طبقه و یک زیرزمین است . در گذشته این زیرزمین به عنوان زندان مورد استفاده قرار می گرفت .
طرح بنای اصلی این عمارت برگرفته از معماری دوره زندیه است . در این عمارت ، تالار بزرگی به طول 9 متر ، عرض 5 .10 متر و ارتفاع 6 متر با ستون هایی بلند مشرف بر حوض واقع در وسط باغ ، وجود دارد .
در قسمت شمالی تالار ، شاهنشینی وجود دارد که دیوارها و سقف آن آینه کاری و نقاشی شده و کف اتاق از سنگ های مرمر مفروش شده است . این تالار محل پذیرایی میهمانان بوده .
این تالار دارای دو ستون سنگی یک پارچه و بلند است . در دو طرف تالار ، راهرویی وجود دارد که به وسیله پلکانی به طبقه دوم متصل می شود . این پله ها به دو بهارخواب متصل است . در هر طرف نیز یک سالن بزرگ و یک اتاق وجود دارد . طبقه دوم این عمارت دارای چهار اتاق است که دوتای آن در عقب واقع شده و دارای هشتی و پنجره هایی مشرف بر ایوان است . بیش از این ، این اتاق ها محلی برای اقامت مهمانان بوده است . این مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل 5 اتاق ، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر کدام با دو اتاق و شش اتاق تک است .
دیواره ها و سقف تمام اتاق ها گچ بری و نقاشی شده است . همچنین در این طبقه ، دو اتاق وجود دارد که نقاشی هایی بر تیرک هایی چوبی آن ترسیم شده است . نقاشی های سقف ایوان بزرگ و بیشتر اتاق ها غالبا به وسیله لطفعلی خان صورتگر ، نقاش مینیاتوریست آن دوره ، انجام شده است .
دو ستون تالار طبقه اول نیز از سنگ مرمر یکپارچه و بدنه استوانه ای و سر ستون های مقرنس کاری شده تشکیل شده است .
در وسط سقف تالار مدالی بزرگ ترسیم شده و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم شده است . دیواره های اتاق ها نیز با تصاویر گل و بوته ، اشکال حیوانات و منظره شکارگاه تزیین شده است . در ناحیه جلویی عمارت اصلی درهای ارسی با شیشه های رنگی دیده می شود . هلالی میان ایوان دو ستونی و شاه نشین هم دارای شیشه های رنگی است . این شیشه های رنگی در دوره قاجاریه از اروپا به ایران آورده شده ، صدف های به کار رفته در تزیینات درها نیز از خلیج فارس آورده شده است . ازاره اتاق ها و بخاری دیواری شاه نشین از سنگ های مرمری است که از یزد تبریز و شیراز به دست آمده است . روی این بخاری نقش داریوش هخامنشی حکاکی شده است ، اطراف آن نیز مزین به رنگ طلایی است . دو تصویر از محمدرضا خان قوام الملک در دو طرف بالای این بخاری حکاکی شده است . ازاره پایین عمارت ، از ازاره سنگی عمارت دیوانخانه کریم خان زند است . بر روی سنگ های ازاره تصاویر سربازان قاجاریه تفنگ به دست ، شیر ، گور ، خرگوش و گل و بوته دیده می شود .
هلالی های بالای عمارت اصلی
بالای عمارت اصلی سه هلالی وجود دارد که در هلالی وسط نقش دو شیر دیده می شود که صفحه ای را نگاه داشته اند ، بر روی این صفحه عبارت نصر من ا . . . و فتح قریب ، نگاشته شده است ، دو فرشته بر فراز این صفحه قرار گرفته ، آن را به دست گرفته اند . در هلالی های کاشی کاری شده طرفین نیز نقش پلنگی دیده می شود که آهویی را شکار کرده است . زمینه این تصاویر مزین به خطوط اسلیمی است . نارنجستان قوام که به دلیل کاشت درخت های نارنج فراوان در آن ، بدین نام معروف شده است ، از طرف ابراهیم خان به نوه اش شهرام بخشیده شد و شهرام قوام آن را به مؤسسه آسیایی دانشگاه پهلوی اهدا کرد . فرح پهلوی مخارج تعمیرات آن را متقبل شد ، پس از آن این بنا تبدیل به موزه ای شد که در آن مجموعه ای از کتاب های پروفسور پوپ نگاهداری می شد .
نارنجستان قوام که در ان اثر هفت هنر ایرانی ، گچ بری ، نقاشی سنتی ، آینه کاری ، آجرکاری ، سنگ تراشی ، معرق کاری ، و منبت کاری ، قابل مشاهده است ، در اردیبهشت ماه 1353 با شماره 1073 به ثبت تاریخی رسید .
این بنا در سال 1345 به دانشگاه شیراز واگذار گردید و بین سال های 1348 تا 1358 مورد استفاده مؤسسه آسیایی تحت سرپرستی پروفسور آرتور اپهام پوپ بود . این بنا و برخی از ساختمان های اطراف آن از سال 1378 در اختیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه شیراز قرار گرفته است .
0 نظرات:
ارسال یک نظر