قلعه بهستان در استان زنجان

قلعه بهستان یکی از 20 قلعه تاریخی شهرستان ماهنشان در استان زنجان است که قدمت آن به قرن پنجم هجری قمری تخمین زده می شود . به علت شرایط زمانی خاص آن دوره ، حاکمان جهت دفاع از خود و مردم اقدام به ساخت این قلعه نموده اند . از طبقات بالای این قلعه جهت دفاع و از طبقات پایین تر به عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه مردم مورد استفاده قرار می گرفت .این قلعه که در دل کوهی از جنس خاک سفت و سخت بنا شده است به علت وزش بادهای تند و فرسایش و همچنین عبور رودخانه قزل اوزن از کنار قلعه در حال تخریب می باشد . قلعه بهستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسده است ولی به علت بی توجهی و نا شناخته بودن و همچنین عوامل انسانی در حال نابودیست .

مشخصات
فضای کلی قلعه به سه دسته شامل اتاق‌ ها ، دالان ‌ها و راه‌ پله ‌ها تقسیم می‌ گردیده‌ است که گاه دارای سقفی تیزه‌ دار و دارای محل‌ هایی به شکل مثلث یا مدور روی دیوار ها برای قرار گرفتن پیه‌ سوز بوده ‌است . این دژ دارای راه ‌پله‌ های زیگ ‌زاگی در ضلع‌ های غربی و شرقی است که روزگاری از پایینی ‌ترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می ‌شده و حالا جز ویرانه‌ ای تحمیل شده بر هسته اصلی قلعه به چیز دیگری شبیه نیست و به دلیل فرسایش طبقات زیرین آن، تردد در این مسیر خطرناک و تقریباً ناممکن است . راه ‌پله ‌های ضلع شمال غربی قلعه به عنوان یکی از مناطق دست نخورده و سالم دژ بهستان است که بالای این پله‌ ها، اتاقی به شکل طاق محراب‌ های مسجد دوران اسلامی تزئین شده متعلق به دوره اسلامی وجود دارد و راه‌ پله‌ های زیاد با عرض یک متر نیز اقتباس از این سبک معماری است . هم اکنون به دلیل تخریب زیاد تنها با عملیات کوهنوردی می ‌توان بر بالای قلعه با تخته سنگ های عظیم مسطح آن رسید . قسمت بالای قلعه با گچ اندوده شده و داخل آن حوضی با ابعاد ۷ در ۳ متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد که با استفاده از لوله‌ های آب گلی نیم ‌متری به اسم گنگ آب آن تأمین می ‌شده ‌است .

تاریخچه
برخی، پیشینه این دژ را به زمان ماد نسبت می ‌دهند . مادها از طریق مصب و کناره‌ های رودخانه قزل اوزن وارد فلات ایران شدند و در روستا هایی همچون مادآباد در ۱۵ کیلومتری شهر ماه‌ نشان مستقر شدند و وجود قلعه‌ های دفاعی همچون قلعه بهستان در ۱۲ کیلومتری ماه‌نشان معماری زیبا و هنرمندانه‌ ای را به نمایش گذاشته ‌است . اما بر اساس پژوهش ‌های باستان شناسی تاکنون، پیشینه این دژ به دوره هخامنشیان به اثبات رسیده . این دژ در دوره پس از اسلام و تا قرن پنجم نیز این دژ پابرجا بوده و کاربرد داشته ‌است .
سازندگان قلعه با در نظر داشتن طرح اولیه ، اقدام به کندن کوه و تخلیه خاک ها و سنگ ها نموده اند و اتاق ها را بوجود آوردند و به هر تعدادی که به اتاق های آن اضافه شده راه های ارتباطی آنها به مجموعه نیز بصورت دالان هایی افزوده گردیده بطور کلی فضاهای موجود در داخل قلعه به سه دسته عمده قابل تقسیم بندی هستند .
1 – دالان ها : دالان های ارتباطی به صورت راهروهای عمومی برای سهولت دسترسی به اتاق ها و سای قسمت ها بوده عرض یکی از این دادلان ها به سه متر می رسد .

2 – اتاق ها : خود شامل اتاق های بزرگ و اتاق های کوچک
الف : اتاق های بزرگ : این اتاق ها دارای اندازه های یکسانی نیستند در یک مورد نمونه برداری شده ابعاد اتاق ها 5 در 20/6 متر و ارتفاع آن از کف تا سقف به 7/2 متر که دارای سقفی مسطح می باشد کار شده است در قسمت انتهایی بعضی از این اتاق عل فضای کوچکتر به ابعاد 1 در 1 متر تعبیه شده است .

ب : اتاقهای کوچک : در ساخت این اتاق ها نیز از اندازه یکسانی تبعیت نشده ، اندازه یکی از آنها 2 در 50/2 متر و ارتفاع آن 40/2 و تعدادی از این اتاق ها دارای سقف تیزه دار چناقی هستند در دو سمت ورودی دیوار اتاق ها ، گودی های مثلث شکل کوچک و با مدور کنده شده که هدف از ایجاد آنها جهت قرار گیری پیه سوزها و روشنایی محوطه بوده و هر اندازه مساحت اتاق ها بزرگتر شده بر تعداد و اندازه مقر روشنایی نیز افزوده شده است به طوریکه در یکی از این اتاق های بزرگ تعداد آن تا 4 عدد در هر طرف می رسد .

امروزه به ندرت از این اتاق ها برای نگهداری دام استفاده می شود و در روستاهای سطح استان از آن به نام زاغه یاد می کنند اما در بازدید ازط قلعه بهستان به دلایلی دست یافتیم که ثابت می کند کاربری های دیگری غیر از آنگچه گفته م شود داشته است . در پایین ترین ضلع شمال شرقی قلعه مشرف بر رودخانه قزل اوزن اتاقی مشاهده گردید که سطوح دیواره های داخلی و کف آن دارای اندو و گچی بوده که احتمالاً به منور سکونت از آن استفاده می کردند . از قسمت های مهمی که تا امروز دست نخورده و سالم باقی مانده ورودی یکی از راه پله های ضلع شمال غربی قلعه است بالای این ورودی به تاقی به شکل تاق مهراب های مساجد دوران اسلامی تزیین شده است . اجرای این نوع تاق تزئینی مشخصاً متعلق به معماری دوره اسلامی و یادآور کوچه های سر پوشیده تاق دار در شهر های این دوره باشد .

3 - پله ها : وجود راه پله های زیاد با عرض یک متر که اقتباس از راه پلة بنا ها و مناره های دوره اسلامی است متاسفانه بعلت صعب العبور بودن راه تردد به سطح بالایی قلعه و خطری که بازدید کننده را تهدید می کند مانع از رسیدن به سطح بالای قله می باشد و بدون عملیات کوهنوردی صعود را غیر ممکن می سازد .
سفال : وجود سفالینه های بدون لعاب ساده و منقوش مترین به نقوش هندسی و قطعات سفالینه های نقش کنده زیر لعاب با رنگ سبز و کرم قدمت این قلعه را که متعلق به قر ون پنجم هجری قمری به بعد و مصادف با دوره اسلامی باشد را برای ما روشن می سازد .
می توان چنین نتیجه گرفت که قلعه روستای بهستان به منظور اولاً : برای مرکزیت سیاسی و اداری روستا ، ثانیاً : محل استقرار حاکم محلی ، که در حقیقت همان کهندژ روستا بوده احداث گردیده است . احتمالاً سطوح فوقانی آن و سایر الحاقات به موارد مذکور آن اختاتص داشته و طبقات پایین تر آن حکم زاغه را داشته که ساکنین هر روستا سرمایه ی زندگی خود را اعم از دام و غلات را در آن نگهداری می کردند و در مواقع خط پناهگاه مستحکمی برای اهالی بوده است .

عوامل تخریب قلعه :
امروزه دو عامل اصلی این قلعه تاریخی را تهدید و موجبات آنرا فراهم می سازد که عبارتند از :
1 - عوامل طبیعی : خود شامل آب و هوای طبیعی ، وزش باد های تند و از همه مهمتر عبور رودخانه قزل اوزن از دامنه شمالی قلعه که شست و شوی دیواره های و فرسایش آنرا منجر می شود .

2 - عوامل انسانی : عارضه ای که به طبع محوطه های باستانی با آن مواجه هستند و قلعه ی بهستان به شماره 1458 در فهرست اثار ملی کشور ثبت و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی می باشد .