چغازنبیل در استان خوزستان

در 45 کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش یکی از اعجب انگیزترین آثار باستانی جهان متعلق به 3200 سال پیش مشهور به زیگورات چغازنبیل وجود دارد . چغازنبیل به ساختمان طبقاتی معبد ایلامیان که توسط اونتاش گال پادشاه این قوم در سال 1250 قبل از میلاد ساخته شد اطلاق می شود . این بنا با ابعاد 105*105 متر و ارتفاع 53 متر ( در گذشته 52 متر ارتفاع داشته است و اکنون 25 متر از آن باقی است ) از بزرگترین زیگورات های جهان محسوب می شود .

عملیات باستان شناسی در این بنا از حدود سال 1325 خورشیدی آغاز گردید و تا سال 1341 ادامه داشت . چغازنبیل به بنای زیگورات محدود نمی شود بلکه مشتمل به حصاری است که با وسعت 800*1200 متر حول یک مجموعه گرد آمده است . محوطه مقدس چغازنبیل از طریق هفت دروازه با محیط اطراف ارتباط دارد . در درون این مجموعه سه معبد با حیاط های سنگ فرش و انبار های متعدد آلات وادوات جنگی قرار دارد .
چغازنبیل واژه ‌ای محلی به معنای زنبیل واژگون است و نام باستانی این بنا به شمار نمی‌ آید . همچنین زیگورات در زبان عیلامی به معنای نیایشگاه است .

این مکان نزد باستان شناسان به " دور اونتاش " معروف می باشد که به معنای شهر اونتاش است . " اونتاش گال " پادشاه عیلامی است که دستور ساخت این شهر مذهبی را داده است . بنای چغازنبیل در میانه این شهر واقع شده و مرتفع‌ ترین بخش آن است . بلندی آغازین این بنا 52 متر در قالب 5 طبقه بوده است . امروزه ارتفاع آن 25 متر و تنها 2 طبقه و نیم از آن باقی مانده است . مسیر دستیابی به چغازنبیل از طریق جاده اهواز به شوش است اما مکان آن دقیقا بین شوشتر و شوش در کناره رود دز قرار دارد و این خود حکایت از این دارد که در زمان ایجاد زیگورات شهر های شوش و شوشتر هر دو وجود داشته اند . این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیریش ( حدود 1250 پ . م . ) ، پادشاه بزرگ عیلام ، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک ، الهه نگهبان شهر شوش ، ساخته شده است . در حمله سپاه خون ریز آشور بانیپال این اثر به همراه تمدن عیلامی ویران گردید . قرن های متمادی این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست " رومن گیرشمن " فرانسوی در زمان محمدرضا شاه از آن خاکبرداری گردید .
گرچه خاکبرداری از این بنا موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید ؛ اما پس از گذشت حدود 50 سال از این کشف ، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها ، آسیب های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصا باقیمانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده است . چغازنبیل جزوه معدود بنا های ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده است .
معنی تحت اللفظی واژه زیگورات صعود به منتهی الیه است .
شاید بزرگ ترین زیگورات ها بنای عیلامی است که درچغازنبیل قرار دارد .
این کهن ترین اثر ایرانی که ابعاد و خصوصیات خیره کننده ی دارد با اهرام مصر برابری می کند .

زیگورات چغازنبیل که از بزرگ ترین بناهای باستانی ایران به شمار می ‌رود ، به تمامی از خشت و آجر در زمینی به مساحت 11000 متر مربع و در 5 طبقه ساخته شده و ارتفاع آن در زمان آبادانی به قریب 50 متر و سطح زیربنای آن به 25000 متر مربع می ‌رسیده است . هم اکنون نیمی از ارتفاع این بنا از بین رفته است . آخرین طبقه آن به خدی یشوشینک تعلق داشته است .

سر درهای مجلل و راه پله های متعدد که منتهی به طبقات فوقانی معبد می شود .
جالب ترین شیء بدست آمده از حفریات اخیر چغازنبیل ، مجسمه گاو لعابداری است که در کمال ظرافت و مهارت ساخته شده است که بر روی آن کتیبه ی به خط ایلامی در چند ردیف نوشته شده است .
اکنون این مجسمه در موزه ایران باستان نگهداری می شود .

در سال ١٩٣٥ میلادی هنگامی که شرکت نفت ایران و انگلیس در حوالی رود دز به حفاری‌ های نفتی مشغول بود ، یکی از کارمندان نیوزیلندی شرکت به نام « براون » متوجه مجموعه‌ ی عظیمی شبیه تپه شد که در مکانی مرتفع قرار گرفته بود . او از آن مجموعه که در زیر خاک مدفون بود آجری کتیبه ‌دار پیدا کرد . در همان زمان یک گروه باستان‌ شناس در فاصله ‌ی ٣٥ کیلومتری در شوش به کاوش ‌های باستان ‌شناسی مشغول بود . براون آن آجر را نزد گروه برد تا شاید از راز آن تپه پرده بگشایند . این ‌گونه بود که حفاری ‌های نفتی ، نام زیگورات چغازنبیل را در اذهان زنده کرد . بعد ها کاوش‌ های باستان ‌شناسی بین سال‌ های ١٩٥١ تا ١٩٦٢ میلا‌دی توسط رومن گیرشمن ( Roman Girshman ) باستان ‌شناس فرانسوی انجام شد که اطلاعات مفیدی را از دل خاک در مورد چغازنبیل بیرون کشید .

معرفی زیگورات
در بین‌ النهرین اعتقاد مردم بر ین بود که خدایان متعددی دنیا را کنترل و اداره می‌ کنند و هر شهری را خدایی است که از آن محافظت می ‌کند . مردم در مرکز شهر برای خدایان معبد درست می ‌کردند تا در آن زندگی کنند که گاه به شکل زیگورات بود . معابد کوچک تری هم ساخته می‌ شد تا مردم هدایا و پیشکش ‌های خود را تقدیم خدایان کنند .

زیگورات ( Ziqqurat ) ساختمانی هرمی شکل بود که در چند طبقه ساخته می‌شد و با پلکان‌های متعدد به طبقات بالا می‌ رسید . زیگورات ‌ها در بین‌ النهرین قدمتی چند هزار ساله دارند که در فاصله ‌ی سال‌های ٢٢٠٠ تا ٥٥٠ قبل از میلاد ساخته شده ‌اند .

درمورد فلسفه‌ی وجودی زیگورات‌ها سه نظریه عنوان شده است: اول ، آن‌ها برای مصون نگه‌داشتن گندم از سیلاب بهاری ساخته می‌ شدند . دوم ، ین زیگورات‌ های سترگ تقلیدی از کوه‌ های مقدس دورتادور فلات ایران بود . بنابراین اگر چه پیدایش این بناها در خاک بین ‌النهرین بود لیکن الهام‌ بخش آن‌ ها ایران و معنای آن ‌ها از این سرزمین گرفته شده بود . بنابر نظریه ‌ی سوم که البته معروف‌ ترین قول است ، زیگورات نردبان صعود به آسمان بوده است .


پس از چند هزار سال هنوز هم تعدادی از این زیگورات ‌ها یافت می ‌شود ، به عنوان مثال زیگورات اور ( Ur ziqqurat ) در جنوب بین ‌النهرین و زیگورات چغازنبیل در ایران . زیگورات اور که ٢١١٠ سال قبل از میلاد ساخته شده قدیمی ‌ترین و زیگورات چغازنبیل بزرگ ‌ترین زیگورات جهان هستند .

زیگورات چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل معبد اصلی ( زیگورات ) مربعی به ضلع ١٠٥ متر است که اضلاع آن در جهات اصلی شرقی ، غربی و شمالی و جنوبی واقع شده ‌اند . اصل این معبد با به‌ کارگیری میلیون‌ ها آجر و در پنج طبقه به ارتفاع ٥٢ متر ساخته شده بود که در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است . به غیر از طبقه‌ ی اول و پنجم ، تمامی طبقات از خشت پر شده بودند . طبقه‌ ی پنجم که مرتفع‌ ترین طبقه محسوب می‌ شد و تنها کاهن‌ ها و خانواده‌ ی شاهی اجازه‌ ی ورود به آن طبقه را داشتند ، جای‌ گاه قراردادن خدای ینشوشینک ( god Inshushinak ) یا خدای خاص شهر شوش بود . در حقیقت اونتاش ، پادشاه ایلامی ، این بنا را برای ینشوشینک ساخت . ایلامی‌ ها معتقد بودند که هنگام غروب ، خدیشان از آخرین طبقه ‌ی زیگورات به آسمان پرواز می ‌کند و روز بعد باز می‌ گردد .
بر روی دیوار های معبد آجرهایی به خط میخی مشاهده می ‌شود که همگی دارای متنی یکسان هستند و بیان ‌گر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است : « من اونتاش ، پسر هوبانومنا ، شاه انزان و شوش هستم . پس از آن که مصالح ساختمانی را به دست آوردم ، من در این ‌جا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور کردم . من معبد بلندی ساختم که شبیه آن‌ چه شاهان پیش ساخته ‌اند نبود و آن را به خدای ینشوشینک مقدس وقف کردم . باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه ‌ی ایشان شود و لطف و عدل ینشنوشینک در این ‌جا برقرار بماند . »

در اطراف معبد و بر روی کف اصلی دو سکوی مدور بریده مشاهده می‌ شود که نظرات مختلفی در مورد آن ‌ها ابراز شده ، برخی آن‌ ها را قربانگاه و برخی دیگر مربوط به ستاره ‌شناسی و ساعت خورشیدی دانسته‌ اند . در موزه‌ی لوور پاریس میزی موسوم به میز قربانی ( Sacrificial Table ) از جنس برنز موجود است که به احتمال زیاد متعلق به این جایگاه است . دور تا دور میز قربانی دو مار و پنج زن دیده می ‌شوند . اندازه ، دقت و ظرافت بالای به ‌کار رفته در ساخت این میز حکایت از مهارت فراوان فلزکاران دوره‌ ی ایلامی دارد .

میراث جهانی
چغازنبیل در سال ١٩٧٩ میلا‌دی از طرف یونسکو در فهرست میراث جهانی قرار گرفت . این محوطه یکی از چند اثر ثبت شده‌ ی ایران در فهرست میراث جهانی است

تهدید چغازنبیل توسط حفاری‌های نفتی
اخیراً گزارش ‌هایی درباره حفاری برای اکتشاف نفت در منطقه‌ ی چغازنبیل در خبرگزاری ‌ها انتشار یافته است . مسئول واحد حقوقی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان هشدار داده است که :


« شرکت نفت در حریم زیگورات چغازنبیل ، اقدام به حفر چاه ‌هایی کرده است . این چاه‌ ها در سه مسیر انفجاری برای کاوش لا‌یه ‌های زیرزمینی این منطقه حفر شده‌اند . باستان‌ شناسان هشدار می‌ دهند هرگونه انفجار به تخریب این اثر باستانی منجر می شود » .
این خبر دوباره چغازنبیل را در زبان‌ ها انداخت و تأثر و نگرانی عمیق دوست ‌داران و محافظان فرهنگ یر ان ‌زمین را برانگیخت .
‎ wikimapia.org
roshd.ir
parsiblog.com