بنایی که امروزه آیینه خانه مفخم نامیده می شود ، ساختمانی است رفیع و با شکوه که در شمال شهر بجنورد واقع شده است . آیینه خانه سردار مفخم از آثار منحصر به فرد عصر ناصری در مرکز شمال خراسان است که در گذشته داخل باغ بزرگی قرار داشته است و همراه ابنیه دیگر از جمله عمارت مفخم - دروازه ورودی حوض خانه - باغ فواره و کلاه فرنگی ، دارالحکومه مفخم را تشکیل می داده است . عمارت کلاه فرنگی بر اثر زلزله شدیدی که در بجنورد رخ داد تخریب شد و هم کنون تنها آیینه خانه و عمارت مفخم به جای مانده است . بنای 130 ساله آیینه خانه که کنون به موزه مردم شناسی بجنورد تبدیل شده است ، در سال 1376خریداری شد و پس از مرمت در سال 1379 به بهره برداری و به شماره 31167 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید . بانی این اثر یار محمد خان سهام الدوله بجنوردی معروف به سردار مفخم و معمار آن ممتحن الملک شقاقی بود که مدرسه شهید مطهری تهران ، ( سپهسالار سابق ) از جمله کارهای اوست . وی پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصر الدین شاه برای گذراندن تحصیلات عالیه در رشته معماری به فرانسه رفت و پس از بازگشت مسئول ساخت چند کاخ شد . سقف این عمارت پوشش سفال داشت که در تعمیرات بعدی تبدیل به سقف شیروانی گالوانیزه شده است .
تالار آیینه
آیینه به معنی شکل و دیوار و نیز یکی از نیرو های تشکیل دهنده انسان است . خانه در کتاب های مقدس ادیان مختلف از جمله اوستا ، کتاب مقدس زردشتیان فراوان به کار رفته . این واژه قبل از اسلام و نیز در دوره هخامنشیان کاربرد فراوانی داشته است و اما آنچه اطلاق نام آیینه خانه را بر این بنا موجب گشته ، وجود تالاری با تزئینات آیینه کاری در طبقه فوقانی است که به عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات های رسمی سردار مفخم ( حاکم بجنورد ) و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار می گرفته . از نکته های قابل توجه این تالار وجود تصاویر 134 تن از شخصیت های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار و هم چنین سران حکومتی کشور های هم جوار است ؛ در این زمینه می توان به تصاویر شاه طهماسب ، شاه عباس ، آقا محمد خان ، فتح علیشاه و کریم خان زند اشاره کرد که در قسمت گلویی زیر سقف نصب شده است . در تزئین تالار از 17 طرح مختلف استفاده شده است که شامل نقش چهل چراغ ، مقرنس ، نمای بیرون عمارت و نقوش استیلیزه گیاهی هندسی است .
ویژگی های معماری بنا
مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر ، ماسه ، گچ ، ملات ساروج ، پی سنگی و شفته آهک است که برای رعایت اصول معماری در زیرسازی و پی این بنا از سنگ استفاده شد و هم چنین چوب ارس به شکل عمودی و افقی نیز به منظور استحکام بنا در آن به کار رفته است . آیینه خانه توسط فضای سبز محدودی از جمله گل کاری و احداث چپر و پرچین از کل مجموعه دارالحکومه جدا می شد . بنای مذکور دارای پلانی آزاد با رعایت نظام هندسی وجود تقارن و الهام پذیری از معماری سنتی ایران و غرب است ؛ به عنوان مثال استفاده از کاشی 7 رنگ در ساخت آن به وضوح مشاهده می شود . در ساخت نمای آیینه خانه نیز از کاشی در 3 تکنیک 7 رنگ ، معقلی و اسلیمی استفاده شده است . نقوش اسلیمی نیز نگاره هایی برگرفته از مظاهر طبیعت است که برای پرهیز از شبیه سازی طرح شده است . ابعاد بنا 90/10*18 متر و ارتفاع آن با احتساب مناره ها 60/14 متر و مساحتی بالغ بر 5/392 متر را شامل می شود . ساختمان دارای 3 در ورودی در ضلع های شمالی ( ورودی اصلی ) غربی و شرقی است که هر 3 به راهرویی در طبقه اول منتهی می شود . در یک طرف این راهرو حجره هایی قراردارد و در سوی دیگر 4 اتاق . در 2 انتهای راهرو پله هایی تعبیه شده است که به طبقه فوقانی جایی که تالار آیینه در آن واقع شده است ختم می شود و طبقه دوم نیز شامل 4 اتاق و تالار آیینه است . در های این طبقه از جنس چوب صندل است که با استخوان تزئین شده است . وجود سقف های مشبک چوبی در این بنا از شاخص های معماری عصر قاجار است . در نمای شمالی ( اصلی ) عمارت 4 نیم ستون به قطر تقریبی 110 سانتی متر و ارتفاع 10 متر مشاهده می شود . 2 نیم ستون دارای یک تاج نیم دایره ای است که شکل گلدسته را تداعی می کند و 2 نیم ستون دیگر به دلیل وقوع زلزله بدون تاج است که بعد از مرمت جای آن خالی گذاشته شده است . این نیم ستون ها با کاشی های فیروزه ای و لاجوردی و نیز کاشی های سیاه سفید و زرد مزین شده است . نیم ستون ها با خط معقلی بسیار زیبایی آراسته شده است که نام مبارک پیامبر اسلام (ص) به طور منظم در این نیم ستون ها از پایین به بالا 12 مرتبه تکرار شده است . یک مرتبه به رنگ سیاه و یک بار به رنگ زرد که نیم ستون ها به پایه ای از سنگ مرمر ختم می شود . در قسمت فوقانی نمای اصلی یک تاج نیم دایره ای وجود دارد که نسبت به 2 تاج نیم دایره ای روی مناره ها بسیار بزرگ تر است . در حاشیه تاج اصلی یک ردیف کاشی با نقش گل لاله به رنگ قرمز و آبی به صورت سر بالا و واژگون نصب شده است . در قسمت داخلی این نیم دایره یک سری نقوش اسلیمی زیبا مشاهده می شود . در بخش میانی این نیم دایره که زمینه ای لاجوردی دارد ، نقش جدال بین شیر و اژدها دیده می شود . در فرهنگ باستانی ایران زمین جدال بین شیر و اژدها نمادی از جدال بین خیر و شر بوده است . در این تصویر در حالی که اژدها ( نماد شر ) شیر را در بر گرفته شیر ( نماد خیر ) با فشردن گلوی اژدها شر را به آستانه نابودی می کشاند . در کنار جدال بین خیر و شر دو تفنگدار در حالی که به زمین زانو زده اند ، محل جدال بین شیر و اژدها را نشانه رفته اند . این سربازان نیز خود می توانند نمادی از خیر و شر باشند که با هم در جنگ اند . در زیر این قسمت طاقی وجود دارد که در ورودی را در میان گرفته است . کاشی های این قسمت به رنگ زرد فیروزه ای و لاجوردی است . پیشانی طاق با نقوش اسلیمی تزیین شده است و در قسمت زیرین نقش 2 گلدان به صورت قرینه و همین طور نقش عمارت کلاه فرنگی در طرفین این گلدان ها مشاهده می شود . در 2 طرف در ورودی نقش 2 سرباز در حال نگهبانی از بنا به چشم می خورد که حالت چشم ها و طرز ایستادن سربازان یاد آور تابلو های تعزیه عصر قاجار و هم چنین نشان دهنده نوع لباس رزم و قدرت است . در بخش میانی نما یک طاق جناقی وجود دارد که در قسمت میانی آن پنجره ای به ابعاد 290*290 سانتی متر قرار دارد به نام طارمی و علت بزرگ بودن آن تامین نور تالار آیینه و ایجاد چشم انداز مناسب به فضای بیرون است . تزیینات این طاق محراب گونه دو لچکی با پس زمینه زرد همراه با نقوش اسلیمی به رنگ فیروزه ای و لاجوردی است و بین قسمت فوقانی و میانی 2 ردیف کاشی 7 رنگ نصب شده است .
فضای فرورفته بین نیم ستون های ایوان یا به عبارتی طاقدیس نیز در برخی از بخش ها با کاشی های لوزی شکل به رنگ های زرد ، سفید ، فیروزه ای و آبی مشبک طرح زیبایی را در بنا ایجاد کرده است . در بخش تحتانی طاقدیس ها یک طاقچه جناغی به ارتفاع 20/2 متر دارای پایه ای پوشیده از سنگ مرمر وجود دارد . قسمت داخلی این طاق با کاشی 7 رنگ زرد و لاجوردی و حاشیه ای به رنگ سیاه تزیین شده است . در قسمت بالای این طاق روی یک کتیبه لاجوردی مملو از نقوش اسلیمی منازعه گاو و شیر نقاشی شده است که یادآور نقوش گاو و شیر حک شده در حجاری دیواره های تخت جمشید است . یکی دیگر از تغییراتی که در بنا انجام گرفته است ، باز شدن دیوار راه پله ها به طبقه بالاست که بر اساس عکس پیشین آن بسته و در عکس های کنونی باز است . از نظر دسترسی ، بنا را می توان به 6 ورودی تقسیم کرد نحوه ساخت بنا از لحاظ اقلیم و معماری صحیح است زیرا با این زاویه ساخت نسبت به شمال می توان در زمستان بهترین حالت نورگیری و جریان هوا را داشت .
جهت باد های شهرستان بجنورد
بادهای منطقه از طرف غرب ، شمال غرب ، جنوب و جنوب شرقی است . باد های شمال و شمال غربی سرد و باران زا است . بادهای جنوب و جنوب شرقی منطقه گرم و خشک است ، به همین دلیل در قسمت جنوبی بنا از استخر و درختان استفاده شده است تا باعث مرطوب و خنک شدن هوا شود . بنا از لحاظ نما و پلان دارای تقارن کاملی است . وجود نقوش و خطوط زرد رنگ در سطح کاشی های فیروزه ای رنگ نشان دهنده ساخته شدن بنا در دوره قاجاریه است . به طور کلی فرم این بنا متناسب با کاربری آن است وجود مناره های بلند در دو سو ، اشاره به در ورودی دارد و ابهت و شکوه بنا را می رساند . وجود یک مکان انتظار ، استقلال اتاق کار اصلی و وجود دید به کل سایت از اتاق اصلی ( تالار آیینه ) از جمله این موارد است و به این ترتیب حس خلاء و سردرگمی و بی توجهی در این بنا به وجود نخواهد آمد .
یونس گرمه ای
khorasannews.com ، gtalk.ir
0 نظرات:
ارسال یک نظر