مردان نمکی در استان زنجان

معدن نمک چهرآباد با ارتفاع 1350 متر از سطح دریا در 75 کیلومتری غرب شهر زنجان و یک کیلومتری جنوب روستای حمزه ‌لو قرار دارد . آن بخش از معدن که به رودخانه ‌های چهرآباد و نهر آجی چای مشرف است ، دارای رگه‌ های بسیار غنی نمک است که استخراج سنتی نمک در گذشته و بهره ‌برداری فعلی آن نیز امروزه به همین بخش محدود است .
تا سال 1372 بهره ‌برداری نمک در معدن چهرآباد به صورت سنتی و با استفاده از ابزار ‌های دستی انجام می ‌شد . در سال 72 شرکت زنجان نصر ، برنده مزایده بهره ‌برداری از معدن نمک گردید و از این تاریخ به بعد بهره ‌برداری از معدن با استفاده از ماشین آلات مکانیکی آغاز شد .
در اولین سال بهره ‌برداری در زمستان 1372 معدن کاران هنگام باطله ‌برداری و استخراج نمک با بولدوزر ، نیم ‌تنه انسانی را که ریش و موی بلند داشت ، یافتند .

این نیم‌ تنه به دلیل سالم باقی ماندن در محیط نمکی به مرد نمکی معروف شد و پس از پایان مطالعات به موزه ملی منتقل شد و تا امروز در آنجا نگهداری می ‌شود .

پس از آگاهی از خبر کشف ، پژوهش ‌های باستان ‌شناختی نجات ‌بخشی در زمستان همان سال ابتدا به سرپرستی هوشنگ ثبوتی و سپس علی ‌اصغر میرفتاح انجام شد . در نتیجه کاوش ، شماری اشیای جالب و متنوع از معدن به دست آمد . مهم ‌ترین یافته سال 1372 ، کشف پای چپ مرد نمکی یک بود که در چکمه‌ های بلند قرار داشت . جنس چکمه از چرم و بلندی آن 48 سانتی ‌متر بود . با پایان گرفتن کاوش جسد و اشیای مکشوفه ، برای مطالعات و بررسی‌ های بیشتر به آزمایشگاه تحقیقاتی پژوهشکده مرمت انتقال یافت و تحقیقات و مطالعات آزمایشگاهی در زمینه ‌هایی از جمله آزمایش سال ‌یابی ، بررسی ‌های استخوان ‌شناسی با کمک تصویر برداری سی تی اسکن ، تعیین گروه خونی ، آزمایش دی. ان. ای و ... انجام شد .

نتیجه سال ‌یابی کربن 14 روی نمونه ‌های استخوانی و پارچه ‌ای ، قدمت مرد نمکی شماره یک را 1700 سال قبل ، یعنی اوایل دوره ساسانی تعیین کرد . همچنین بررسی ‌های بیشتر نشان داد نیم ‌تنه مکشوفه مربوط به مرد میان سالی بوده که قبل از مرگ ، ضربه شدیدی بر سر و صورت او خورده است .

با وجود کشف استثنایی مرد نمکی یک در سال 1372 متاسفانه تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره ‌برداری از معدن صورت نگرفت . در پاییز 1383 معدنکاران در حین کار با بولدوزر مجدد با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود . با جستجوی معدنکاران در میان خاک ‌های آشفته ، علاوه بر جمع‌ آوری قسمت‌ هایی از بقایای انسانی تکه ‌تکه شده ، شماری اشیا به دست آمد که توسط بهره‌ بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد .

بررسی‌ های اولیه روی بقایای انسانی که پس از انتقال به میراث فرهنگی ، مرد نمکی 2 نامگذاری شد نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود 180 سانتی ‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره ‌ها و سقف تونل کشته شده است . از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌ توان به تکه سبد و میخ ‌های چوبی ، طناب ‌های گیاهی ، منسوجات و ... اشاره کرد .

کشف اتفاقی مرد نمکی 2 و مجموعه‌ ای از اشیا ، موجب شد پژوهش‌ های باستان ‌شناختی در معدن نمک چهرآباد بعد از گذشت 11 سال از سر گرفته شود ؛ بنابراین کاوش در معدن با وجود شرایط آب و هوایی نامناسب و دشوار در دی ماه 1383 به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقیمانده آغاز شد .

فصل اول کاوش ؛ با اهداف مورد نظر در دی و بهمن‌ 1383 به انجام رسید . با وجود نتایج بسیار درخشان فصل نخست ، به دلیل پرسش‌ ها و ابهاماتی که در زمینه ‌های مختلف وجود داشت ، تصمیم گرفته شد کاوش فصل آینده ادامه یابد . در نتیجه کاوش فصل دوم به سرپرستی کارشناس باستان‌ شناسی سازمان ، ابوالفضل عالی در پاییز 1384 آغاز شد .

اهداف کاوش درفصل دوم روشن ساختن 4 موضوع اصلی در معدن چهرآباد بود .

1- روش ‌های استخراج سنتی نمک‌
2-‌ کارکرد محوطه‌
3- ادوار بهره ‌برداری‌
4- ارتباط معدن نمک چهرآباد با محوطه‌ های تاریخی پیرامون خود

یافته ‌ها
در نتیجه کاوش 2 فصل ، مقادیر زیادی اشیای جالب ‌توجه از معدن چهرآباد به دست آمد که بسیاری از آنها اشیای تهیه شده از مواد آلی است . معدن چهرآباد به دلیل داشتن محیط نمکی ، تنها محوطه باستانی در ایران است که مواد آلی موجود را بخوبی در خود حفظ کرده و سالم نگه داشته است . مواد آلی به دلیل خاصیت فناپذیری زود ‌هنگام در محوطه‌ های باستانی بندرت یافت می ‌شود یا در صورت کشف در شرایط بسیار نامطلوبی به دست می آیند ؛ اما در معدن چهرآباد به دلیل وجود مقادیر فراوان نمک که باعث محدود شدن فعالیت میکرو ارگانیسم‌ ها می ‌شود ، بسیاری از اشیا از جمله اشیای تهیه شده از مواد آلی بسیار سالم و در شرایط مطلوبی هستند .

یافته ‌های معدن را می‌ توان در گروه ‌های زیر تقسیم ‌بندی کرد :

1- یافته ‌های گیاهی‌
الف- چوب
ب‌‌ -‌ هسته میوه ‌های گیاهی
ج – طناب ‌های گیاهی
ر - دسته چاقو
ح - سوزن چوبی
خ - جارو
د - شانه
ذ - آتش زنه

2- بقایای جانوری
الف - استخوان
ب‌‌ -‌ پر پرندگان
ج‌ - فضولات حیوانی
د - بقایای خشک شده جانوری‌

3- بقایای انسانی

4- منسوجات ساده و منقوش‌

5- پوست و چرم‌

6-‌ نخ ‌ها و ریسمان‌ ها

7- ابزار های استخراج نمک شامل چکش ، تیشه و کلنگ‌

مرد نمکی شماره 3
مرد نمکی 3 همچون مرد نمکی 2 به صورت اتفاقی و طی کار باطله ‌برداری بولدوزر توسط معدن ‌کاران در سال 1383 کشف شد . به دلیل سقوط یک صخره بسیار بزرگ نمک روی مرد نمکی 3 این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه تکه به دست آمد .

آنچه مرد نمکی 3 نامیدیم در واقع بقایای استخوان ، لباس و قسمت ‌هایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود .

مرد نمکی شماره 4
مرد نمکی 4 سالم‌ ترین و کامل ‌ترین جسد نمکی به‌‌ دست ‌آمده از معدن چهرآباد است . علی ‌رغم آسیب ‌دیدگی هنگام مرگ ، تقریبا بیشتر قسمت ‌های بدن سالم باقی مانده که شامل مجموعه ‌ای از استخوان ‌ها و بافت نرم است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده است .

هنگام کشف ، جسد در وضعیت دمر قرار داشت . به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود . دست‌ ها از ناحیه آرنج خم شده ، دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت شده بود . پای راست به صورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت . با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت ، دلیل مرگ براساس تحقیقات دکتر شکوهی با عکسبرداری سی تی اسکن ، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونل ‌ها و فرود آمدن خاک و آوار روی وی بوده است .

براساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی ، پسر جوانی بوده که هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است . قد این مومیایی 170 تا 175 سانتی‌ متر است . بر گوش‌ هایش حلقه فلزی دیده می ‌شود .
مو های سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است . به همراه این جوان مومیایی شده ، اشیای جالب توجهی نیز کشف شد . یکی از این اشیا ، چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ ای او بسته شده است . از اشیای دیگر می ‌توان به 2 کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد . همچنین طناب ‌های گیاهی یک مهره کوچک با لعاب آبی ، یک پی سوز سالم دود زده ، 11 تکه سفال و ... نیز همراه این جسد یافت شده است . از ویژگی ‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی ، لباس کامل است که بر تن او دیده می ‌شود . این لباس از بالا پوشی بلند ، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است .

مرد نمکی شماره 5
این مومیایی طبیعی نیز در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که بجز سر ، بقیه قسمت‌ های بدن زیر صخره و سنگ‌ های آواری بزرگ قرار گرفته بود .

شکل جسد نشان می ‌داد این شخص نیز همچون نمونه ‌های قبلی بر اثر حادثه ‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده ، کشته و مدفون شده است ، بر خلاف مومیایی نمکی شماره 4 بیشتر بافت بدن مرد نمکی 5 پوسیده شده و از میان رفته است . بافت نرم فقط در قسمت‌ هایی کوچک از 2 دست ، پا ها ، بخش‌ هایی از صورت ، سینه و لگن باقی دیده می ‌شود .

موی سر جسد به شرایط محیطی که مرد نمکی در آن قرار گرفته ، برمی ‌گردد . کم بودن میزان نمک در این محیط و نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی 5 است .

مرد نمکی شماره 6
ششمین مرد نمکی ، هنگام بارندگی ‌های ماه گذشته و در پی بازدید مالک معدن نمک چهره‌ آباد در بخشی از ترانشه‌ های باستان ‌شناسی آشکار شده است .

ششمین مرد نمکی که هنوز اطلاعاتی از او به دست نیامده زیر سنگ بزرگی که احتمالا باعث مرگ وی شده مدفون مانده است . با کشف ششمین جسد مومیایی ، هیات باستان ‌شناسی معدن نمک چهره ‌آباد طی یک نامه‌ نگاری درخواست کاوش برای نجات بخشی آن داشتند که پژوهشکده باستان ‌شناسی با تاکید بر حفاظت آثار باستانی خواستار مدفون شدند دوباره مرد نمکی 6 شد .

نتایج
پیش از کاوش ‌های 2 فصل 83 و 84 در معدن نمک چهرآباد ، براساس یافته ‌های 12 سال پیش تصور بر این بود که معدن محل کشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیات حاکمه اقوام سکایی در سده 8 پیش از میلاد بوده است ؛ اما با کاوش ‌های 2 فصل اخیر مشخص شد همه مومیایی‌ های مکشوفه از معدن ، کارگران و معدنکارانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیواره ‌ها و سقف و تونل ‌ها کشته و مدفون شده‌ اند .

طبق کاوش‌ های انجام یافته ، همچنین مشخص شد که معدن از حدود اواخر عصر آهن شناسایی شده است . براساس آزمایش‌ های سال‌ یابی کربن 14 مشخص شد مرد نمکی 3 ، 4 ، 5 مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود 2300 سال و مرد نمکی 1 ، 2 مربوط به دوره اشکانی و اوایل ساسانی ، با قدمت حدود 1800 سال قبل است ؛ بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود ، ریزش تونل ‌های معدن چهرآباد ، دست کم دوبار و با فاصله زمانی حدود 500 سال رخ داده است .

نخستین بار حدود 2300 سال پیش و هنگام فعالیت معدنکاران ، بخش بزرگی از تونل‌ های معدن ریزش و در آن مردان نمکی 3، 4،5 کشته شده‌ اند و سپس با گذشت حدود 600‌ ،‌ 500 سال دوباره حادثه ‌ای دیگر در معدن نمک رخ داده و در نتیجه آن ، مردان نمکی 1و2 نیز کشته و مدفون شده‌ اند .

در حال حاضر به استثنای مومیایی نمکی شماره یک که در موزه ملی کشور نگه داشته می ‌شود بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد به صورت موقت در موزه رختشویخانه زنجان در شرایط مطلوب ، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می ‌شوند . پس از افتتاح موزه بزرگ باستان شناسی زنجان در عمارت ذوالفقاری ، مجموعه مکشوفه از چهرآباد به آنجا منتقل خواهند شد و در معرض دید عموم قرار خواهند گرفت .

jamejamonline.ir