عکس»ارگ کریمخانی در استان فارس

ارگ کریمخانی قصر سلطنتی و اندرونی کریم خان زند (م . 1193) حاکم شیراز بوده است که در سال 1180 ه .ق به دستور وی ساخته شد و در حال حاضر در شمال شرقی شیراز ، در حوالی میدان شهدا واقع شده است .
کریم خان زند برای ساختن قصر خود ماهرترین سنگ تراشان ، معماران و هنرمندان آن عصر را به شیراز دعوت کرد و بهترین نوع مصالح را از شهر ها و کشور های مختلف خریداری نمود و در اختیار کارگران قرار داد . در مدت زمان کوتاهی بنای ارگ ساخته شد .
میدان کریم خانی به عنوان تأسیسات و ارسن شهری شامل سه بخش می شد :
1 - بخش سیاسی که شامل عمارت کلاه فرنگی و دیوانخانه بود .
2 - بخش اقتصادی که شامل بازار وکیل می شد .
3 - بخش نظامی که شامل میدان مشق می شد .

در این میدان ، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلی میدان عمل می کرد . در ساختن ارگ ، معماری نظامی و معماری مسکونی هر دو با هم به کار رفته است چرا که ارگ خانه پادشاه می بود و باید از ضریب امنیتی بالایی برخوردار باشد . بنابراین دیواره های بیرونی که همانند دیوارهای یک قلعه نظامی است ، بسیار مرتفع است . دیواره بنا در پایین 3 متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته و ضخامت آن در بالا به 2 .8 متر می رسد . و در قسمت بالا دیوارکی جانپناه دارد که محل استقرار سربازان بوده ، تیرکش هایی نیز در این دیوار تعبیه شده که برخی کوچک هستند و حالت مورب دارند که محل قرار دادن تفنگ و اسلحه بوده و دیگر سوراخ های بزرگتری که برای راندن دشمن بوده است . هشتی ورودی آن فضای بزرگی است که یک در به باره بند ( اصطبل ) داشته و در حال حاضر مکان فروش بلیط است و در مقابل دری دارد که به پشت بام می رفته . همچنین در داخل هشتی چند طاق نما برای نشستن وجود دارد . هشتی ارگ نسبت به هشتی دیگر خانه ها تزیینات کمتری دارد . در قسمت باره بند اتاق هایی مخصوص سر مهتر وجود داشته که هم اینک ویران شده است . این مکان در زمان پهلوی به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار گرفت ، در وسط آن ساختمانی احداث شده بود که به هنگام مرمت ویران شد .

4 - حیاط خلوت در پای 4 برج وجود دارد که حالت خدماتی دارند، بجز یکی از آنها که به هشتی راه می یابد و در واقع باره بند بوده . این اطاق که ... ؟ اتاق و دستشویی داشته ، مخصوص خدمه بوده . برج ها دارای سه طبقه اندکی راه آنها از درون همین حیاط خلوت هاست . از داخل حیاط پلکانی به طبقه دوم می رود و از آنجا به وسیله یک رشته پلکان به طبقه سوم می روند یعنی از طبقه اول به طبقه دوم راهی وجود ندارد . در حمام داخل ارگ از طریق یکی از همین حیاط خلوت ها بوده که بعداً در دیگری از داخل خود حیاط ارگ به حمام گشوده می شود . این حمام همانند سایر حمام ها دارای سر بینه و گره خانه است . سر بینه آن نیز شامل یک رختکن و یک حوض چند ضلعی در وسط می باشد که به وسیله آهکبری تزیین شده است . از آنجا نیز وارد برزخ سوم شده که یک راه به واجبی خانه و یک راه به تخت گرم خانه حمام دارد . در درون گرمخانه سر در خزینه وجود دارد . در زیر خزینه آب گرم تون حمام قرار گرفته است .
ارگ کریمخانی قلعه ای مستطیل شکل است که در هر یک از اضلاع آن برجی از آجر به ارتفاع 15 متر ساخته شده است . مابین اضلاع شمالی ، جنوبی و غربی ، ایوان بزرگی متشکل از یک تالار و 2 اتاق سه دری بزرگ قرار دارد .
در جلو هر سه ایوان مزبور دو ستون سنگی محکم به ارتفاع 8 الی 9 متر به چشم می خورد . همچنین طبق معماری دوران زندیه حوضی 4 گوش در جلو هر ایوان ساخته شده است که آب آنها از آب رکناباد تأمین می شده .
ضلع شرقی ارگ دیوار بلندی است که درب ورودی در وسط آن قرار دارد . بر بالای سردر ورودی صحنه ای از جنگ رستم و دیو سفید به وسیله کاشی های هفت رنگ لعابدار تصویر شده است .
حمام خصوصی پادشاه و راهرو و اتاق نگهبانان نیز در پشت همین دیوار ساخته شده اند . در جلو این ایوان نیز دو ستون چوبی قرار دارد و حوضی چهارگوش نیز در جلو ایوان خودنمایی می کند . مساحت حیاط قصر 12 .8 × 93 .6 متر است .
شالوده و دیوارهای ارگ از سنگ ساخته شده اند و برای ساختن بقیه بنا از خشت پخته استفاده شده است . تزیینات داخلی ، شامل قاب ها ، ازاره هایی از سنگ مرمر یزد و تبریز و آیینه های بزرگی از روسیه ، ترکیه عثمانی و اروپاست . نقاشی قسمت های بالا و سقف اتاق ها با آب طلا و لاجورد و رنگ های گیاهی و معدنی رنگ آمیزی شده اند . نقش های اطاق ها اغلب گل و گیاه و به شکل ترنج و اسلیمی است . ارگ از نوع بناهای سه ایوانه است که ضلع ورودی آن به بخش خدماتی اختصاص دارد .
پس از منقرض شدن حکومت زندیه و روی کار آمدن سلسله قاجاریه ارگ به دارالحکومه تبدیل شد و مکانی برای استقرار یافتن والیان و حاکمان فارس گردید و تا اوایل سلطنت پهلوی نیز وضع به همین منوال بود . در زمان استانداری شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما (متولد 1236 ، متوفی 1318 ه .ش) به دستور وی کاشی کاری های ارگ ترمیم شد .

در واقع در زمان حکومت قاجاریه به دلیل خصومت قاجاریان با زندیان، نقاشی ها و کاشی کاری های زندیه کلنگی شدند و نقاشی ها و تزئینات قاجاریه جای آن را گرفتند . امروزه یکی از ارکان مرمت بناهای زندیه آن است که نقاشی ها و تزیینات آنها را از زیر نقاشی های قاجاریه بیرون آورده و به نمایش بگذارند .

در زمان سلطنت رضاخان پهلوی بین سال های 1320-1304 و بعد از آن ارگ به عنوان زندان بزرگ شهر در اختیار شهربانی قرار گرفت . در طول این مدت تمام آثار نقاشی و مقرنس کاری اتاق ها را با گچ پوشاندند و اکثر اتاق ها و تالارها به وسیله چندین دیوار به صورت سلول های کوچکی در آمد .

در سال 1350 ساختمان ارگ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و کار مرمت و بازسازی آن مورد توجه قرار گرفت . بازسازی بنا در سال 1356 آغاز شد . در بازسازی ارگ برای حفظ اصالت بنا دقت فراوانی شده و نقاشی های زیبای آن از زیر گچ کاری ها بیرون آمده است .

ارگ کریمخانی به شماره 918 در فهرست آثار ملی ثبت شده است .
این اثر از مهمترین آثار دوره زندیه و مخصوصا وکیل الرعایا ، کریمخان زند ، بوده که از لحاظ نشان دادن سبک معماری آن دوره نیز حایز اهمیت می باشد .

anobanini
farsfair.ir
wikipedia.org