بارگاه امام رضا (ع) در استان خراسان رضوی

حرم رضا در شهر مشهد
بارگاه امام رضا ، امام هشتم شیعیان ، در داخل ضریح قرار دارد . دیوار های حرم تا ارتفاع ۲۰ سانتی متر با سنگ مرمر پوشیده شده ‌است و بالای آن به ارتفاع ۹۲ سانتی متر با کاشی‌ هایی بسیار گران‌ بها و ارزشمند ، مشهور به « سلطان سنجری » مزین شده ‌است . بر روی این کاشی ‌های نفیس آیات قرآن و احادیث معصومین شیعیان با خطوط رقاع و ثلث و نقش‌ های اسلیمی برجسته دیده می ‌شود . کتیبه بسیار مهمی که در حرم به چشم می ‌خورد ، در زیر گنبد بر سر دیوار های حرم است و حرم را دور می ‌زند . بر این کتیبه که ۸۰ سانتی متر عرض دارد ، سوره جمعه با خط ثلث جلی نوشته شده ‌است . که اثر خطاط مشهور دوره صفوی « علیرضا عباسی » است .

تاریخچه
در سال 203 علی بن موسی ( رضا ) به دست مامون کشته شد و بدن او را بالای سر هارون الرشید دفن کردند ( پای علی بن موسی (رضا) بالای سر هارون است ) .
بعد از این اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا ( محل شهادت رضا ) نامیده شد . شیعیان و اهل تسنن شروع به زیارت و بازدید از مرقد او کردند . اواخر قرن نهم بر روی مرقد او گنبد ساختند و حرم او را گسترش دادند .

گنبد
نخستین گنبد حرم امام رضا ، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی ، شرف الدین قمی ساخته شد . جنس آن گنبد از کاشی بود . گنبد آغازین همان است که امروزه از داخل حرم مطهر دیده می‌ شود و سطح مقعّر و مقرنس آینه کاری آن پید است .
در دوران شاه طهماسب صفوی ، پس از جمع آوری خشت های کاشی ، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد . این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد .
در سال ۱۰۰۹ هجری قمری که شاه عباس صفوی از پایتخت آن روز ، اصفهان ، پیاده به مشهد رفت ، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم امام رضا ، بار دیگر با خشت ‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال الدین محمود یزدی به انجام شد . بر پایه آن چه در کتیبه گنبد دیده می ‌شود ، این کار در سال ۱۰۱۰ هجری قمری آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ هجری قمری به پایان رسیده ‌است . متن کتیبه گنبد که اثر خامه خوشنویس ایرانی علیرضا عباسی است ، و با قلم طلایی بر زمینه فیروزه‌ ای به خط ثلث نوشته شده ، چنین است :
« بسم الله الرحمن الرحیم من عظائم توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضه المنوره الملکوتیه مروّج آثار اجداده المعصومین السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الصفوی بهادرخان . فاستسعد بالمجیء ماشیاّ علی قدمیه من دارالسلطنه اصفهان الی زیاره هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزینه هذه القبه من خلّص ماله فی سنه الف و عشر و تمّ فی سنه الف و ستهعشر . »

در سال ۱۰۸۴ هجری قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی ، به دنبال وقوع زمین لرزه ، گنبد حرم امام رضا هم آسیب دید و شماری از خشت ‌های طلایی آن از جا کنده شد . وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه ‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید . این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می ‌شود .
« من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینه الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسبا و اکرمهم خلقا و ادبا مروج مذهب اجداده الائمه المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبه العرشیه الملکوتیه و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیه التی کانت تشرق کالشمس فی رابعه النهار بسبب حدوث الزلزله العظیمه فی هذه البلده الکریمه فی سنه اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنه ثمانین و الف . کتبه محمدرضا امامی . »
در سال ۱۳۵۳ خشت‌های طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود ، برداشتند و پس از رنگ آمیزی مجدّد آن با آب طلا ، آن را در جای خود قرار دادند .
این امارت در میان باغی بزرگ و زیبا قرار داشت که متعلق به حمید بن قحطبه والی توس بود گویند هنگامی که امام رضا (ع) به مرو می رفتند در بین راه در خانه حمید بن قحطبه فرود آمدند و محل تدفین خود را مشخص نمودند .
با توجه به این مطلب اولین بنای آرامگاه همان بقعه هارون الرشید بوده است که توسط مأمون عباسی بنا شده است که بقیه بنای حرم بر روی آن ساخته شده است از این تاریخ به بعد تا دوره دیلمیان نشانه ای از تجدید یا مرمت حرم در دست نمی باشد سبکتکین (387 ـ 366 هـ ق ) پادشاه متعصب غزنوی حرم مطهر را ویران و زیارت آن را ممنوع کرد پس از آن عمید الدوله فایق در تکمیل بقعه و آبادانی مشهد کوشید . در سال 400 هـ ق ابوبکر شهمرد به دستور سلطان محمود غزنوی بنای بقعه بار دیگر بازسازی کرد با توجه به سنگ نوشته قبر امام رضا(ع) به نظر می رسد بنای حرم در سال 516 هـ ق تجدید یا تعمیر شده است . بنای بقعه به سال 548 هـ ق آسیب فراوان دید . در روزگار سلجوقیان شرف الدین ابوطاهر قمی پس از مرمت بنا گنبدی کاشی کاری شده را بر روی قبه حرم بنا کرد و مناره ای را کنار آن ساخت در دوره خوارزمشاهیان (612 هـ ق ) روضه رضوی مورد توجه قرار گرفت که کتیبه هایی از آن زمان در حرم موجود می باشد . در زمان چنگیز بقعه دچار ویرانی شد .
در زمان غازان خان و سپس سلطان محمد خدابنده الجایتو در تعمیر و تزئین حرم مطهر کوشید . در قرن هشتم بنای حرم عبارت بوده است از : حرم ، مسجد بالاسر و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی و یک مدرسه ( به تصریح ابن بتوته جهانگرد معروف ) . در زمان شاهرخ تیموری و همسرش گوهرشاد حرم مطهر توسعه قابل توجهی پیدا کرد .
در این دوره سال 821 هـ ق نخستین مسجد جامع شهر مشهد با نام مسجد گوهرشاد در سمت قبله حرم مطهر بر پا شد سپس بنای « دارالحفاظ » « مسجد فرق الذکر » « دارالسیاده » و سر انجام تحویل خانه یا خزانه بر پا شد . پیرامون مجموعه نیز سه مدرسه به نام های مدرسه پریزاد ، مدرسه بالاسر ، مدرسه دو درب ساخته شد در زمان سلطان حسین بایقرا ( 875 ـ 912) به کوشش امیر علی شیر نوایی صحن کهنه و اساس ایوان طلا به وجود آمد صحن انقلاب در زمان شاه عباس اول وسعت یافت در زمان شاه طهماسب صفوی مناره نزدیک گنبد مرمت و طلا کاری شد و در سال 932 هـ ق خشت های نفیس کاشی روی گنبد به خشت های طلا مبدل شد بعد از غارت خشت های طلای گنبد در شورش عبد المؤمن خان ازبک شاه عباس در سال 1010 هـ قبه تجدید بنای آن دستور داد که شرشح آن در کتیبه مینا کاری شده دور گنبد به خط علیرضا عباسی نقش بسته است . در زمان شاه عباس صحن کهنه ( انقلاب ) گسترش یافت و ایوان شمالی اتاق ها غرفه ها و سردر ها و ایوان های شرقی و غربی آن احداث گردید .
روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می آید . در سال های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام (ع) ، حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود ، چنان که بقعه مطهر تنها در یک در وروردی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود . صفه های اضلاع حرم به جز صفه پیش رو ، به سوی خارج از بنا بسته بود . بر فراز بقعه تنها قبه ای وجود داشت . در آن سال های دور زمین های اطراف حرم مطهر ، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود ، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می شد .
نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان ، منع آنها از توجه به مرقد امام و درک فیض زیارت ، موجب شد که سال ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نگردد . سرانجام سال های سخت و سنگین به کندی سپری شد ، عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روز های اولیه و جو خاص آن زمان ، حرم مطهر از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آنجا که باب رافت خاصه حضرت بصورت بروز کرامات پی در پی و معجزات ، گره از کار دردمندان و نیازآوران به درگاهش گشود ، کثرت و تداوم کرامات امام موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر فزونی یابد و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی ، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود فرض دانسته اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزئین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس نمایند . در طول قرن های مختلف ، رجال کشور های اسلامی ، حکام و امرای خراسان ، مردان با اخلاص و علاقه مند به مقام شامخ ولایت و امامت با صرف مبالغی در تجدید عظمت آن کوشیده اند ، ضمن تزئین آن با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه های کهن هنری دوران گذشته نموده ، نفایس تاریخی و شاهکار های هنری شان را مخلصانه به این جایگاه رفیع عرضه دارند .
nasimrezvan.com