عکس»مسجد تاریخانه یا خدای خانه در استان سمنان

مسجد تاریخانه یا خدای خانه به نظر می رسد اين نام ترکيبی از ترکی (تاری ؛ خدا ) و خانه فارسی است . « گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاريخانه چنين نوشته است :
« نمونه ای از بناهايی که مقدم بر دوره سلجوقيان است می توانيم ارائه دهيم يعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ايران در آن تشکيل يافته است دو نمونه از ميان آنها مسجد جامع نائين و تاريخانه دامغان است » . تاريخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هم می نامند و اين رقم اغلب در ايران نماينده آن نيست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است نقشه اين بنا نقشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است .
در دوره سلجوقيان به جای مناره خشت و گلی آن که ريخته بود برجی از آجر ساخته اند . اين مناره جديد را در جای مناره قديم نساخته اند بلکه در کنار آن بنا کرده اند . اين بنا شامل صحنی است تقريباً مربعی که از چهار طرف طاق هايی دارد و يکی از طاق نماها که عميق تر از ديگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همين جهت مواجه با قبله است نقشه اين مسجد ساده ترين و خالص ترين و حتی می توان گفت علمی ترين مساجد صدر اسلام است .
در بنای تاريخانه يعنی در اشکال معماری که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هيچ چيز نيست که ايرانی خالص نباشد حتی می توان گفت در اين بنا هيچ شکل و هيچ جزئی از ساختمان نيست که متعلق به معماری زمان ساسانيان نباشد . تاريخانه از حيث نقشه به قدری بيگانه از ايران است و از حيث ساختمان به قدری ايرانی است که يکی ازمسافرين که به اين قبيل اماکن توجه داشته يعنی « ايستويک » تصور کرده است که خرابه های آن يکی از معابد يا يکی از قصر های دوره شهر هکاتم پيلس است . بنابر وصفی که شد بايد حتی المقدور تاريخانه را به دوره ساسانيان نزديک دانست ولی بايد در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشيده اند به وسيله نمونه های اصلی می دانيم که اين نقشه از اواسط دوره بنی اميه متداول بوده است .
در هر صورت می توان آخر دوره بنی اميه را قديمی ترين زمان ساختمان اين بنا دانست . از سوی ديگر می توان اين گونه دانست که زمان ساخت اصلی اين مسجد بين جلوس اولين خليفه عباسی يعنی « سفاح » در 132 ( ه . ق) و سلطنت هارون الرشيد 170-193 (ه . ق) دانست يعنی در اواسط قرن دوم هجری قمری . آنچه اکنون از مسجد تاريخانه مانده است 26 ستون است که ضخامت هر يک چهار متر و به ارتفاع 2متر و 84 سانتی متر است و شش دهانه طاق و يک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده . در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصله دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمين و قطر منتهی اليه آن در بالا 8/6 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نيست بعضی گفته اند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می بود غير منظم بود در ارتفاع ده متری آن کتيبه ای به خط کوفی با آجر صورت گرفته است بانی آن ابو حرب بختيار ممدوح منوچهری است بنابراين ، اين مناره در فاصله سالهای 420-430 هجری قمری ساخته شده است .

مسجد تاریخانه از آثار باستانی دامغان است که طبق تحقیقات اداره کل باستان شناسی قبل از تسلط اعراب بر ایران آتشکده بوده و بعداً به مسجد تبدیل شده است . ساختمان بنای مجدد آن مربوط به قرن دوم هجری است و اسلوب ساختمان آن نیز به سبک بناهای دوره ساسانیان می‌باشد .

در این مسجد ستون‌ هایی مدور قرار دارد که با آجر هایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ و ۷ سانتی‌ متر ساخته شده و به نام چهل ستون معروف است . تعداد ستون‌ ها ۲۶ عدد می ‌باشد که ۱۸ ستون آن در یک طرف و ۵ ستون در سمت دیگر و ۳ ستون در مقابل قرار گرفته است . محیط هر ستون در حدود ۵ متر و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی که طاق‌ ها برآن متکی است ۸۴/۲ متر و تا پشت بام ۶ متر می ‌باشد . طاق ‌های این ساختمان به مرور زمان فرو ریخته بوده که از محل وجوه جمع ‌آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق ‌های مزبور سقف زده ‌اند .
در سمت مغرب مسجد بین ۶> دهانه و طاق ، یک دهانه و طاق بزرگ ‌تری به طول ۱۲/۱۴ متر و عرض ۰۳/۵ متر وجود دارد ، که آثار محراب و منبر مسجد در این دهانه دیده می ‌شود عرض هر یک از شش دهانه یا ایوان که در طرفین دهانه وسطی واقع شده ‌اند ۳۶/۶ متر است . صحن مسجد تقریباً مربع شکل و به طول ۲۷> و عرض ۲۶ متر می‌ باشد .

در جنب مسجد تاریخانه سمت شمال مناری وجود دارد که با آجر ساخته شده . ارتفاع این منار ۲۶ متر است و ۸۶ پله از داخل دارد ، محیط آن در پایین در حدود ۱۳> متر می ‌باشد و به نسبت ارتفاع منار از سطح زمین از محیط آن کاسته می ‌شود به طوری که دور منار در بالا ۸/۶ متر است ، این منار سکو ندارد و از روی زمین مدور ساخته شده . نقوشی از آجر در روی منار هست که به منزله نما و تزیین آن محسوب می‌ شود ، در ارتفاع ۵/۱۰ متری کتیبه‌ای از آجر به خط کوفی است به عرض ۳۰/۱> متر که فقط « الامیر السید الاجل » از آن خوانده می ‌شود . آجر هایی که در ساختمان داخلی به کار رفته به قطر ۴ تا ۵/۴ سانتی‌ متر و به طول و عرض ۲۲ سانتی ‌متر و آجر هایی که در تزیینات خارجی مصرف شده به طول ۵/۱۷ و به عرض ۱۷ و به قطر ۵/۳ سانتی‌متر می ‌باشد .
ارتفاع این منار در قدیم بیشتر بوده و گویا در اثر زلزله قسمتی از بالا و کلاهک آن فروریخته است ، بانی این منار بختیار بن محمد حاکم ایالت قومس و ممدوح منوچهری دامغانی است که منار مسجد جامع سمنان نیز از بناهای وی به شمار می ‌رود .
بنا بر توصیف مؤلف مرآه البلدان‌ ، در قرن سیزدهم هجری قمری‌ ، تنها چند ستون از این بنا باقی مانده بود . نویسنده تاریخ قومس یادآور می ‌شود که میرزا آقا عاملی‌ ، از وعاظ دامغانی‌ ، با کمک مالی مردم ، طاق‌ های مسجد را بازسازی کرد؛ اما در این بازسازی‌ ، حالت اولیه طاق ‌ها را تکرار نکردند و آن‌ ها را به روش معمولی در آن روزگار ساختند . او می ‌گوید که از سوی شمال غربی‌ ، سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه دیگر به شبستان‌ هایی باز می ‌شده که اکنون خراب شده ‌اند .
تاریخانه دامغان‌ ، یکی از کهن‌ ترین ساختمان ‌ها در شیوه خراسانی است . بار بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمان‌ ها و کاخ‌ های سروستان و فیروزآباد است . نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون ‌دار است که بعد ها در آن تغییراتی داده‌ اند ؛ برای نمونه‌ ، دهانه میانی در شبستان جنوبی‌ ، بلندتر و بزرگ ‌تر شده است . نمای مسجد نیز دگرگون شده است و قوس ‌های مازه‌دار ( بیضوی ) طاق ‌ها به قوس ‌های تیزه‌ دار ( جناغی ) تبدیل گردیده ‌‌اند . البته پاکارقوس ‌ها ( جایی که طاق شروع می‌ شود )‌ ، تغییری نیافته است . هنوز قوس ‌های مازه ‌دار ( بیضوی ) کهن‌ ، در ساختمان دیده می ‌شود که نشان دهنده اصالت آن است .
اگرچه بخشی از ساختمان اصلی بازسازی شده و به طور طبیعی در مدت حدود 900 سال خراب شده‌ ، آن قدر دست نخورده باقی مانده که کیفیت خود را نشان می ‌دهد . طرح اصلی آن به سبک صحن مرکزی است‌: یک صحن بزرگ تقریباً چهار گوش و در گرداگرد آن رواق ‌هایی با طاق ضربی روی ستون‌ های مدور .

صحن این مسجد 72/26 متر طول و 72/25 متر عرض دارد که دور تا دور آن را رواق ‌هایی فرا گرفته است . بدین ترتیب که 22 دهانه طاق بدین صحن باز می ‌شود . ورودی این مسجد‌ ، از جناح طولی شرق است . پوشش مسجد‌ ، با طاق ‌های گهواره ‌ای بر روی قوس ‌ها و ستون ‌های مستحکم صورت گرفته است . امروزه طاق‌ های گهواره ‌ای مسجد فرو ریخته ‌اند‌ ، ولی در شکل اصلی قابل مقایسه با طاق‌های گهواره‌ای مسجد جامع فهرج بوده‌اند . برای نگهداری طاق‌ها‌ ، ستون ‌های عظیمی از آجر بر پا شده که توسط قوس‌ هایی به همدیگر و به دیوار وصل شده ‌اند . بر روی این قوس‌ ها نیز‌ دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهواره ‌ای را بر آن سوار کرده ‌اند . قوس‌ های بالای ستون ‌ها به صورت بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شده ‌اند . برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوس‌ ها به ستون از قطعات چوب استفاده شده است . دهانه طاقی که در مرکز رواق به سمت قبله قرار می ‌گرفته‌ ، از دهانه ‌های دیگر عریض تر و بلند تر ساخته شده و بیانگر مراحل اولیه شکل‌ گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است . بدین ترتیب‌ ، علاوه بر تداوم سنت معماری دوره ساسانی‌ ، به مرکز جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد ، اهمیت خاصی شده است .
در سمت چپ ، نمای سه بعدی از کاخ سروستان به چشم می‌ خورد و در سمت راست ، نمایی از فضای شبستان جنوبی . در مسجد تاریخانه دامغان ، همان گونه که دیده می ‌شود ، نحوه قرار گرفتن طاق‌ ها بر ستون ‌ها به وضوح متأثر از هنر ساسانی است .
ستون ‌های این مسجد‌ ، مدور به قطر 160 سانتیمتر و محیط 9/4 تا 97/4 متر است و ارتفاع آن از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن تکیه دارد ، 284 سانتیمتر و تا پشت بام 6 متر است . هر ضلع از آجر های مربع این ستون ‌ها 34 و ضخامت آن‌ها 7/5 سانتیمتر است که به پیروی از آجرچینی دوره اشکانی و ساسانی ، پی در پی به صورت افقی و عمودی روی هم چیده شده‌ اند . همچنین ، این ستون ‌ها به طور کامل قابل مقایسه با ستون‌ هایی است که در تپه حصار دامغان‌ ، از یک کاخ ساسانی خاکبرداری شده است . قسمت پایین برخی از این ستون ‌ها‌ ، ( در کاخ ساسانی ) که از آجر های مربع 35 ×35×8 سانتیمتر ساخته شده‌ ، نشان می‌ دهد که آجر ها پی در پی به صورت عمودی و افقی به قطر 79/1 متر روی هم قرار گرفته ‌اند و با دقت در ابعاد‌ آن ‌ها ، می‌ توان اندک تفاوت میان این دو بنا را به خوبی دید .

در بخش غربی مسجد‌ ، بنا های وابسته ‌ای وجود داشته که امروزه به طور کامل از بین رفته ‌اند ؛ از جمله این بقایا می ‌توان به یک مناره با مقطع چهارگوش اشاره کرد . مسجد تاریخانه دامغان‌ ، جزء نخستین مساجد ایران است که در آن ، مناره ساخته شده است . این مناره که در کنار مسجد بوده‌ ، 5/6 متر مربع وسعت داشته است . ساخت این مناره می ‌تواند به تأثیر از مناره مساجد عراق باشد ، هر چند ممکن است آن‌ ها خود از معماری دوره ساسانی تأثیر پذیرفته باشند .
در کنار این مناره‌ ، در دوره سلجوقی‌ ، مناره دایره‌ شکل دیگری ساخته شده که دارای کتیبه ‌ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی‌ بوده که به نام بانی آن ، بختیار ، فرزند محمد در تاریخ 420 هجری نام‌ گذاری شده است . ارتفاع کنونی این مناره‌ ، 26 متر است و 86 پله دارد . محیط آن در پایین 13 متر است که کم کم از آن کاسته می‌ شود و در بالا به 8/6 متر می ‌رسد . آجر هایی که در ساختمان این مناره به کار رفته‌ ، 4 تا 5/4 سانتیمتر قطر و 22 سانتیمتر طول دارند و آجر هایی که در تزیینات خارجی مصرف شده‌ ، به طول و عرض 17 یا 5/17 و ضخامت 5/3 سانتیمتر است .

مناره مسجد تاریخانه که در سال 420 هجری به مجموعه اضافه شد و دارای تزیینات آجری بسیار زیبا به شیوه سلجوقی می ‌باشد .

طرح کلی مسجد کاملاً ساده است ولی بیشتر کارشناسان آن را بسیار گیرا یافته ‌اند ؛ زیرا احساسی از شکوه و زیبایی شاهانه ارائه می ‌کند و یکی از با شکوه ‌ترین بنا های اسلامی ‌است که بی‌ شک ، مظهر عظمت و اعتماد و در عین حال ، فروتنی است . ساختمان از لحاظ مصالح و سبک به طور کامل به شیوه ساسانی است ، حتی آجرچینی شعاعی و ابعاد آجر های قرمز و خود ستون ‌ها شبیه همان طرح‌ های کاخ ساسانی است که فاصله چندانی با آن محل ندارد .

ولی چگونه یک بنای ناب ساسانی می ‌تواند سخنگوی موثق اسلام باشد ؟ تاریخانه‌ ، با وجود ماهیت نیرومند ساسانی ‌اش‌ ، ساسانی نیست ؛ چون ساختار آن با دستاورد های اسلامی به طور کامل تغییر یافته است . این امر دارای اهمیت فراوانی است‌ ؛ چرا که نشان می ‌دهد شکل بیش از مصالح با فنون معماری منشأ اولیه اثر نیرومند عاطفی آن است . دست کم بخشی از این شکل‌ ، ناشی از نیاز های عبادی است که مستلزم هیچ تشکیلات یا تشریفات پیچیده ‌ای نیست ، بنابراین با سادگی محض‌ ، به خوبی سازگار است .

پایه‌ های عظیم تاریخانه که محکم ‌تر از حد نیاز بنا است ، اعتمادی بیشتر پدید می ‌آورد . ضرب آرام طاق ‌نماها‌ ، طاق ‌های محکم که با سادگی و صرفه‌ جویی طراحی شده ، و ارتفاع کمتر ساختمان نسبت به بنا های دوره ساسانی که فروتنی اسلامی را نشان می ‌دهد ، همه در طرحی از نسبت‌ های هماهنگ و اثری با وقار درآمیخته است . بدین سان‌ ، شکلی حاکی از هدف‌ ها و بینش‌ های تازه ، مکمل عاطفی تاریخانه شده و اثر نوینی بر جای نهاده است . تاریخانه ، یکی از اندک بنا های بازمانده از دوره شکل ‌گیری هنر اسلامی است و این امر اهمیت آن را دو چندان می ‌نماید . متاسفانه ، تاکنون پژوهش ‌های چندانی پیرامون این اثر ارزنده صورت نگرفته و همین مسأله ، بلاتکلیفی در مرمت این بنا را در پی داشته است .

wikipedia.org
anobanini.ir