حمام حاج داداش در استان زنجان

موقعیت بنا و وجه تسمیه آن :
حمام حاجی داداش که یکی از قدیمی ترین بنا های تاریخی شهر زنجان می باشد و تنها حمام ستون سنگی زنجان می باشد که گنبد اصلی آن بر روی چهار ستون سنگی قرار گرفته که این ستون ها در زمان خود توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است . زیبا ترین بخش این حمام سنتی فضای بینه آن است . در این بخش طاق اصلی بر روی چهار ستون سنگی مزین به سر ستون های مكعبی شكل و بدنه مارپیچی ( از نوع ستون های تركیبی ) قرار دارد . این بنا اكنون به عنوان چایخانه سنتی مورد استفاده قرار می گیرد .
این بنا که قدمت آن بطور تقریب به 150 الی 200 سال پیش تخمین زده می شود توسط معماری که منسوب به نام خود حمام می باشد ، این حمام در وسط بازار زنجان که از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مرکزیت را تا کنون حفظ کرده واقع شده است . این بنا درست مقابل مسجد آیت اله قائمی که یکی از مساجد قدیمی و مهم زنجان می باشد واقع گردیده است . از سمت شرق مجاور به سرای ملک بوده که هم اکنون میراث فرهنگی استان مشغول بازسازی و احیاء آن می باشد . و از سمت شمال ، به خانه های مسکونی محلی محدود می گردد ، از طرف غربی نیز به آزمایشگاه پرفسور حسابی و کوچه سیدلر منتهی می شود .

این بنا به مسافتی در حدود 400 متر مربع زیر بنا در زمینی بالغ بر 2500 متر مربع واقع شده که از سه نقطه می توان به آن رفت و آمد نمود :

1 از طرف درب اصلی که روبروی مسجد آیت اله قائمی می باشد .
2 از طرف مغازه ای که قبلاً محل سوخت رسانی حمام بوده و هم اکنون به مغازه تبدیل شده و در حدود 25 متر ضلع شرقی درب اصلی واقع شده که این مغازه با حمام مذبور دارای یک سند به پلاک های ثبتی 3985 و 3995 می باشد .

از سازنده اصلی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی به گفته بعضی از سالخوردگان فردی به نام حاج داداش بانی بنا می باشد که از همان موقع حمام فوق به نام حاج داداش مشهور می گردد .

ورودی بنا :
ورودی بنا در ضلح شمالی و رو به مسجد که در ضلع جنوبی قرار دارد می باشد . ورودی بنا از درب چوبی دو لنگه به ضخامت تقریباً سه سانتی متر می باشد که چوب آن از درخت های جنگلی تهیه گردیده است . گل میخ های آهنی نیز بر روی درب تزئینات زیبایی به وجود آورده اند . بعد از ورودی به هشتی بنا می رسیم که امکان ارتباط و دسترسی به سربینه را فراهم نموده است . در چهار ضلعی هشتی طاقچه هایی با طاق نما های جناغی ایجاد گردیده که طاقچه های طرفین درب ورودی دارای عمق کمتری نسبت به طاقچه های روبرویی خود می باشند . ازاره های هشتی تا ارتفاع دو متری با کاشی های سرامیکی پوشیده شده است . سقف هشتی گنبدی شکل بوده که در راس گنبد نورگیری با بیش از 60 سامتی متر عمق و 50 سانتی متر قطر ایجاد گردیده است . کف هشتی با یک پله در حدود 10 سانتیمتر از ورودی پایین تر قرار گرفته ولی هم سطح با کف سربینه می باشد . این کف با آجر هایی در ابعاد 20 × 20 سانتی متر ساخته شده و ما بین آجر ها را کمتر از دو سانتی متر ملاط قرار گرفته است . حد فاصل بین هشتی و سربینه راهرویی است که دارای طولی نزدیک به دو متر و سقفی به صورت طاق هلالی می باشد .

سربینه :
رختکن فضاییست مربع شکل با سقفی گنبدی که بر فراز چهار ستون استوار گردیده است . ستون ها از سنگ تراورتن سفید بوده و از تزئینات مارپیچی برخوردارند . پا ستون ها دارای شکل هندسی خاصی نیستند و در کف سربینه محو گردیده اند . کف سربینه نیز مانند هشتی با آجر فرش گردیده و در وسط سربینه حوض هشت ضلعی زیبایی وجود دارد . دقیقاً در بالای حوض فضای گنبدی شکل سقف قرار گرفته که از روشنایی بزرگی برخوردار است . علاوه بر آن نیز سه نورگیر کوچک تر در سه جهت شرق ، غرب و جنوب وجود دارد . این گنبد بر روی 4 طاق بزرگ استوار گردیده که سنگینی طاق ها را ستون ها متحمل شده اند . در ضلع جنوب غربی سربینه پنج پله ایجاد گردیده که راه ورود به خبّاز خانه را ممکن می سازد و با پنج پله دیگر از ضلع غربی خبّاز خانه دسترسی به پشت بام میسر می گردد .
ادامه کاشی کاری هشتی نیز در فضای داخلی سربینه وجود دارد . امروزه فضای داخلی سربینه با تخت هایی برای نشستن ، استراحت و صرف چای پر شده و بر دیوار ها و تیر های حمال و سقف نیز تزئینات مختلف و قاب عکس ها قرار گرفته است . بر دو گوشه ضلع شمالی سربینه دو ورودی ایجاد گردیده که ورودی سمت شرقی با 4 پله به داخل آشپزخانه فعلی راه پیدا می کند . و از این محل ورود به گرمخانه صورت می پذیرد .

گرمخانه :
بعد از گذر از دو دالان به گرمخانه که فضاییت مربع شکل با چهار ستون قطور هشت ضلعی و با ارتفاعی نزدیک به دو متر می رسیم . در وسط هر ضلع گرمخانه فرورفتگی هایی وجود دارد که امروزه محل قرار گرفتن تخت ها شده است . سقف گرمخانه دارای گنبد های متعددی می باشد که گنبد مرکزی دارای نورگیری دایره ای شکل می باشد . در زیر این گنبد حوض مرکزی گرمخانه قرار گرفته و در چهار گوشه گرمخانه نیز چهار گنبد کوچک تر بر سقف ایجاد گردیده اند .

طباخ خانه در ضلع شرقی گرمخانه قرار دارد و ورود به آن از گوشه جنوب شرقی گرمخانه میسر است . این ورودی دارای طاق جناغی بوده و بیش از 170 سانتیمتر ارتفاع دارد ، از گوشه جنوب شرقی طباخ خانه نیز دسترسی به بام بنا با هفته پله امکان پذیر می گردد . در شمال شرقی گرمخانه ورودی وجود دارد که راه ورودی به خلوتی سابق و سرویس های بهداشتی فعلی است در شمال غربی گرمخانه خلوتی دیگری بوده که فعلاً مسدود است .

مصالح بنا :
با توجه به شواهد عینی ، عمده مصالح بکار فته در بنا همانند سایر ابنیه تاریخی و قدیمی شهرستان شامل لاشه سنگ در پی بنا ، آجر های 20× 20 مورد استفاده در طاق و تویزه ها ، ملاط گچ و آهک ، ساروج و کاشی های رنگی ولی فاقد نقش ، سنگ تراورتن سفید بکار رفته در ستون ها می باشند .

تزئینات :
تزئینات بنا فعلاً شامل کاشی کاری در رنگ های متنوعی است که از میان رنگ های فیروزه ای ، آبی روشن ، آبی سیر و زرد بیشتر نمایان است . ستون ها نیز دارای تزئینات بصورت خطوط ماپیچی می باشند و از یک نیم ستون در گرمخانه بعنوان سکو استفاده شده است . سقف بنا نیز در قسمت های مختلف دارای تزئینات گچ کاری می باشد .

سیستم آبرسانی :
آب مورد نیاز این گرمابه ، از طریق دو و یا سه چاه ایجاد شده در ضلع شرقی بنا تامین می شده است . آب لازم بوسیله دلو از چاه بالا کشیده می شده و سپس داخل حوضچه ای که بوسیله تنبوشه ( لوله های سفالی ) به گرمخانه و سربینه متصل بوده ، ریخته می شده است .

سیستم گرمایش و مواد گرمازا :
در رابطه با سیستم گرمایش و مواد گرما زا ذکر این نکته که از طریق سوزاندن فضولات حیوانات و احتمالاً چوب صورت می پذیرفته است .

miraszanjan.ir