آرامگاه شیخ ‌احمد جامی در استان خراسان رضوی

آرامگاه شیخ الاسلام احمد جام ، با قدمتی نزدیک به ۸۰۰ سال در شهرستان تربت جام در استان خراسان رضوی واقع می ‌باشد . این آرامگاه مدفن عارف نامی خراسان شیخ الاسلام احمد جامی است .

تربت جام ، یکی از مناطق تاریخی با اهمیت ایران به حساب می آید . وجود ابنیه متعدد تاریخی با کاربری های مختلف ، شاهدی بر این مدعاست . به طوری که بررسی هر یک از این ابنیه می تواند بخشی از تاریخ معماری ایران ، بخصوص در بخش شرقی آن را به خوبی نشان دهد .‌ علاوه بر جنبه های تاریخی ، این منطقه در مبحث توریسم و ایرانگردی و جهانگردی در حال حاضر سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است . به عنوان مثال در حالی که بازدید کنندگان از بنای تاریخی مزار شیخ احمد جام در سال 1377حدود سیصد و چهارده هزار نفر بودند ، این تعداد در سال 1380 به حدود یک میلیون دویست و هشتاد و نه هزار نفر یعنی به بیش از چهار برابر رسیده است . بر این اساس این بنا از لحاظ بازدیدکننده مقام اول را در کشور به خود اختصاص داده است . توجه به بودجه های صرف شده بری تعمیر و بازسازی و حفاظت و نگهداری سیر بناهای عظیم تاریخی چون آرامگاه فردوسی ، تخت جمشید ،‌ چهلستون و … که در مقام های بعدی از نظر باز دید کننده قرار داشته اند ، نشان می دهد که با وجود سهم اندک این بنا از بودجه های دولتی ، ارزش و عظمت مذهبی ، قدمت تاریخی و سیر خصیص ویژه این بنا ، تنها عامل جذب بازدیدکننده به سوی آن بوده است . در واقع اگر این بنا به طور دقیق معرفی شود و مرمت های لازم و توجهات مربوطه در مورد آن اعمال گردد ، بدون شک نه تنها به یکی از قطب های ایرانگردی بدل می شود ، بلکه آموزه های معماری متعددی را در اختیار اندیشمندان و محققین قرار می دهد و در بازشناسی عظمت تفکر و تلاش اجداد ما ، صحه خواهد گذاشت . به همین دلیل نوشته حاضر نگاهی گذرا به برخی از جنبه های زیبایی شناسی و معماری مزار شیخ احمد جام به عنوان یکی از بناهای عظیم تاریخی مذهبی ( آرامگاهی ) منطقه جام است . امید است که در آینده ی نه چندان دور سیر ابنیه تاریخی به طور دقیق تر معرفی گردند .

معرفی اجمالی مجموعه معماری مزار
اگر چه افراد و گروه های بسیاری در باره این مجموعه به بحث و بررسی پرداخته اند ، لیکن تا کنون نوشته کاملی که تمامی جنبه های این اثر عظیم معماری را به طور همه جانبه معرفی نم آید ، به رشته تحریر در نیامده است . این مجموعه در جبهه شرقی شهر تربت جام قرار گرفته است و حاوی اطلاعاتی ارزشمند در زمینه شناخت‌ تحولت ، نحوه معماری و هنر دوره اسلامی در شرق خراسان است . مجموعه معماری آرامگاهی فوق مشتمل بر ده فضای معماری ، بر گرد یک صحن وسیع مرکزی است . آلفونس گابریل در این ارتباط چنین می نویسد : " مقبره ی او با مسجد ، مدرسه ی علمیه ، خانقه ، حجره ها و گنبدش ، تمام خصیص یک بنای مذهبی را از نظر معماری دارا بود . بنای مقبره از یک سو زیارت گاه و از سوی دیگر کانون عارفان و صوفیان ایران محسوب می شود … ایوان عظیم با سر در کاشی کاری شده مرتفع به دوره شاه عباس صفوی (1629 تا 1587 میلادی ) و مسجد بزرگ در پشت گنبد مقبره ، به نیمه دوم قرن سیزدهم مربوط می شود ، در حالی که قدمت خانقاه به دوره حیات شیخ باز می گردد . کاشی کاری های زیبا در بیشتر قسمت ها از بین رفته و ملات خاکستری رنگ زیر آن پدیدار شده بود ، زیبایی و جلال به آرامی و بدون وقفه ناپدید می شد . اکنون برای معرفی دقیق تر مجموعه هر یک اجرا آن را به تفکیک مورد بررسی و تحلیل قرار می دهیم .

فضای ورودی مزار
این بخش چندین بار مورد بازسازی قرار گرفته و با توجه به مقتضیات زمانی تغییراتی به خود دیده است . شکل و هیبت کنونی مربوط به سال های اخیر و بعد از محوطه سازی توسط استانداری خراسان در سال 1351 می باشد . فضای ورودی مزار شامل ایوانچه ی است که پوشش آن مزین به نقاشی گل و بوته بسیار زیبا بوده و در طرفین ورودی نیز دو سکوی کوتاه تعبیه شده است .

مسجد کرمانی
این بنا در سمت چپ ایوان قرار دارد و ظاهرا نام آن منصوب به سازنده بنا " خواجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی " است . مسجد کرمانی با ابعاد 70/10 × 17 متر مشتمل بر شاه نشین در وسط هر ضلع و سه چله خانه در زویی شرقی و غربی است . در شاه نشین واقع در ضلع غربی ، زیبا ترین عنصر معماری این مسجد ، یعنی محراب گچبری شده و نفیس آن قرار دارد که از شاه کارهای قرن هشتم هجری به حساب می آید . اجزای مهم این محراب عبارتند از : قاب ، حاشیه ، زوار ، لچکی ، ‌قوس طاق نما و سرستون کوچک که با تلفیقی موزون پدیده ی نفیس را بوجود آورده است . کتیبه اصلی محراب واقع در حاشیه آن شامل سوره مبارکه فتح از ابتدا تا قسمتی از آیه پنجم این سوره است . همچنین در قوس طاق نمای داخلی نیز آیات نورانی 26 و 27 از سوره آل عمران دیده می شود . علاوه بر این دو کتیبه ، نوشته دیگری در قاب واقع در طاق نماهای کوچک قرار دارد که شامل آیات 62 و 63 از سوره یونس می باشد . در بخش فوقانی پیرامون فضای داخلی مسجد کرمانی نیز کتیبه ی شامل سوره مبارکه ( یس ) به طرز هنرمندانه ی بنا را دور می زند . با توجه به وجود سال 728 تا 718 هجری قمری در یکی از بخش های کتیبه می توان ادعا نمود که همین تاریخ سال بنیان و پی ریزی مسجد کرمانی می باشد .

گنبد سفید
این بنا در سمت راست ایوان قرار دارد . ورودی گنبد سفید با تقارن داری ایوانچه ی که طاق پوشش آن مزین به مقرنس های ظریفی بوده که در میان آن نقاشی های آبی رنگ ، جلوه خاصی را برای ورود ایجاد کرده است . فضای داخلی گنبد سفید دارای دو شاه نشین در اضلاع شمالی و جنوبی است که شاه نشین جنوبی داری تزئینات مقرنس بوده که احتمالا در دوره های بعدی صورت گرفته است . در میان پوشش بنا عنصر کوچکی یجاد شده که بوسیله آن نور فضای داخلی گنبد سفید ، تامین می گردد .

ظاهرا در طرفین شاه نشین شرقی دو درگاه کوچک قرار داشته که به طاق نمای بیرونی راه می یافته است . تنها کتیبه ی این بنا به خط کوفی در پیرامون یک زمینه شطرنجی ناتمام مزین به سوره های اخلاص و فاتحه ایجاد شده است که متاسفانه امروزه قسمت اعظم این کتیبه در محل خود وجود نداشته و از میان رفته است . در نمای بیرونی گنبد سفید ، دیواری آجری مشتمل بر چهار طاق نما دیده می شود که در میان آن در زمینه ی لاجوردی کتیبه ی در سه سطر و حاوی نام معمار و تاریخ آن به صورت ( استاد جاجی زین جامع شیرازی غفرالله له فی اربع و اربعین و ثمانماه ( 844 هجری قمری ) است . بر این اساس می توان ادعا نمود که بنای گنبد سفید در اواسط سده هشتم هجری قمری به بناهای موجود در مزار افزوده شده است .

گنبد خانه
این بخش در امتداد سر در ایوان رفیع مجموعه قرار دارد . بنابر شواهد موجود ، گنبد خانه بنای منفردی بوده و مقدم بر سیر ابنیه اطراف ساخته شده است . عناصر تزئینی و معماری موجود در گنبد خانه با توجه به کتیبه موجود از کارهای هنرمندانه در زمان سلطان شاه نقاش و استاد عبدالوهاب بنا می باشد . به استناد متون کهن تاریخی و بررسی های انجام شده ، گنبد خانه پیش از ابنیه دیگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به ( 633 هجری قمری ) پایه ریزی شده و به همت غیاث الدین محمد بن محمد بن ابوبکر کرت ) متوفی (643 هجری قمری ) توسعه یافت و تزئینات آن نیز توامان تکمیل شده است . از سوی دیگر وجود تزئینات کاشی کاری فیروزه ی مزین به کتیبه ی با قلم شیوی ثلث در فضای داخلی گنبد خانه متعلق به قرن هفتم هجری قمری ، می تواند شاهدی بر این مدعا باشد که بعدها این بنا توسط اعقاب غیاث الدین محمد کرت تکمیل شده است . فضای داخلی گنبد خانه با نقش های رنگارنگ و زیبا روی گچ زینت یافته و تاریخ (763 و 771 هجری قمری ) بر انتهای کتیبه ها حکیت از مرمت و بازسازی بنا دارد . در آستانه ورودی این بنا در چوبی منبت کاری شده ی وجود دارد که در سمت چپ آن در کنار یکی از قاب های موجود به طور برجسته عبارت " رجب سنه ثلاث و ثلاثین و سبعماه (733)قمری " به چشم می خورد .

ایوان
ساخت این بخش با ارتفاعی حدود 30 متر ، توسط شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد جام ، در نیمه اول قرن هشتم هجری شروع شده است و ادامه کار توسط فرزندش غیاث الدین بن مطهر دنبال شد و به اتمام رسید . فصیحی خوافی بنای ایوان را متعلق به 720 هجری می داند برخی دیگر نیز با توجه به اسناد و مدارک موجود و به خصوص سبک نقاشی مربوطه ، آن را متعلق به 780 قمری می دانند . علاوه بر تزئینات حاشیه داخلی ایوان ، نمای بیرونی مزین به کاشی های معرقی است که به دستور شاه عباس اول صفوی پس از مراجعت از فتح قندهار به سال 1022 هجری قمری یجاد شده است . در سال های اخیر نیز فرسیش و نواقص کاشی هی این تزئینات به همت هنرمندان متبحر خراسانی ترمیم شده است . بر حاشیه اطراف ایوان نیز سوره مبارکه الملک به شیوه ی هنرمندانه به قلم زیبای ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نقش بسته است . همچنین عناصر تزئینی حاوی نقوشی از گل و بوته است که با تلفیق موزون رنگ های لطیف و نقش های ظریف با الهام از عقاید مذهبی و ایمان بر کالبدی از آجر های مستحکم ایجاد شده است . امروزه بر فراز ایوان دو گلدسته کوتاه شبیه به گنبد کلاه فرنگی مشاهده می شود که بنای آنها را به شخصی به نام شیخ اسماعیل خان مستوفی الملک ، مستوفی کابل و هرات در زمان احمد شاه درانی ( یا نادر شاه ) نسبت می دهند . فضای معماری یوان در مجاورت گنبد خانه با سقفی نیمه گنبدی و تزئینات ساده با دو در ورودی مستقل در مسیر ارتباطی به بناهای طرفین خود ، مسجد کرمانی و گنبد سفید را پدید آورده است . نکته قابل توجه در این مورد آن است که با وجود ایجاد بنا در دوره ایلخانی ویژگی های کامل این دوره را به همراه ندارد . چرا که اگر قرار بود ایوان مزبور دارای تمام اجزا و عناصر دوره ایلخانی باشد ، باید در وهله اول در طرفین راس آن ، دو مناره رفیع مانند مسجد جامع کبیر یزد وجود داشته باشد . از سوی دیگر در معماری ایلخانی ارتفاع ایوان سه برابر عرض آن محاسبه می شد ، در صورتی که در بنای ایوان مزار شیخ احمد جام ارتفاع سر در ایوان چند متر پایین تر از بلندی متداول ایوان های ایلخانی است . بنابرین کلمات تجدید هذه العماره در کتیبه پیشانی ایوان قابل بررسی است . زیرا ممکن است این عبارت مفهوم بازسازی دو باره سر در ایوان را داشته باشد که در پایان کار کتیبه ی نیز برای آن منظور شده است . همچنین شواهد معماری در پشت بنای ایوان نشان می دهد عنصر مدوری از پایین ترین قسمت شروع شده و تا بالای راس سردر ایوان ادامه یافته است . بنابرین می توان احتمال داد که در زمان شروع بازسازی ایوان ، مناره ها نیز بر اثر عوامل طبیعی تخریب گردیده و به دلیلی تجدید بنا نشده است .

ایوان در بخش داخلی دارای دو محراب گچی در طرفین ورودی گنبد خانه در ضلع جنوب غربی ( سمت قبله ) است که یکی از آنها به صورت کامل و گچبری محراب دیگر ناقص بوده و از مکان اصلی خود جدا شده است . پوشش فضای زیرین سقف ایوان نیز مزین به کاربندی هنرمندانه ی بوده و فیلپوش های آن نیز با مقرنس کاری زینت داده شده است . بلندی ایوان و کاشی کاری متنوع به صورت شش گوش مزین به گل و برگ و ستاره شانزده پر به رنگ های سیه ، لاجوردی و فیروزه ای و زمینه سفید شکوه و عظمت خاصی به ایوان و مجموعه بنا بخشیده است .

مسجد عتیق
این بنا با ابعاد 19× 5/25 متر در ضلع جنوب غربی بنای گنبد خانه قرار دارد . فضاهای معماری مسجد مشتمل بر شبستانی گنبد دار و دو اشکوبه و شامل پنج رواق است . ظاهرا در گذشته گنبدی بر فراز بنا یجاد شده بود که بعدها رو به ویرانی نهد . در امتداد هر دو رواق ، طاق های دو اشکوبه ی قرار دارد که پوشش سقف این رواق ها با یک سری تویزه و طاق های خانچه پوش بوجود آمده است . آنچه از معماری بنا بر جا مانده ، حکایت از آن دارد که تنها دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب دارای تزئینات موجود شامل گچبری های مطبق اسلیمی بر طاق های رواق محراب ، رنگ هی الوان بر روی اندود گچ ، ستون نماها با طرح مارپیچ و کاشی سفید و آبی در اطراف محوطه محراب متمرکز بوده است . بنابر شواهد موجود سبک بنا به معماری سده هشتم نزدیک می نماید . در متون ، بانی خیر مسجد عتیق را ( شیخ شهاب الدین اسمعیل و بعد از آن رضی الدین احمد متولی جامی ) متعلق به 720 هجری قمری ذکر نموده اند . طرح آجر کاری مسجد عتیق شباهت هی بسیاری به تزئینات غرفه هی مقبره الجاتیو در سلطانیه دارد . در انتهای فوقانی دیوار بنا ، کتیبه ی به خط ثلث حاوی آیاتی از سوره مبارکه فتح بر زمینه گل و برگ برجسته گچبری شده است .

خانقه ، سراچه و مدرسه فریومدی
گلمبک با استناد به کتاب خطی ( مقامات اولاد شیخ جام ) که در حوالی سده پانزده میلادی به رشته تحریر درآمده می نویسد : دو بنا خانقاه و مدرسه فریومدی ، در محوطه ای واقع شده بودند که در حال حاضر توسط حیاط کوچکی اشغال شده و در جانب شمالی گنبد قرار گرفته و داری طاق هایی در اطراف ایوان مرکزی است . به نظر وی خانقاه و مدرسه حدودا در یک تاریخ احداث شده اند . خانقاه به همت شهاب الدین اسماعیل پدر ، شخصی که ساختمان ایوان را شروع کرد ، بر پا شد . وی در سال 738 هجری یا 1388 میلادی وفات یافت . مدرسه نیز از کارهای وزیر خواجه علاء الدین محمد فریومدی می باشد که در جریان قیام سربداران در همان سال به قتل رسید . هر دو بنا به احتمال به منظور یجاد ابنیه جدید تر در دوران بعد تخریب شده اند . بنابراین می توان اظهار نمود که مدرسه وجود خارجی داشته است . زیرا حمدالله مستوفی در نزهه القلوب چنین آورده است : از مزار اکابر تربت ژنده پیل احمد جام آنجاست و بر آنجا عمارتی و گنبدی عالی خواجه علاء الدین ساخته … که به احتمال بسیار منظور وی همان عمارت وسیع مدرسه بوده و در نظر حمدالله مستوفی رتبه ی عالی داشته است .

محل تدفین ( شیخ الاسلام شهاب الدین اسماعیل ) نشانگر آن است که وی در نقطه ی بین سر در ایوان و گنبد سفید به خاک سپرده شده است که نشان می دهد سراچه زمانی وابسته به خانقاه یا فضای باز در مجاور آن بوده است . زیرا محل قبر سال ها قبل از احداث بنای گنبد سفید و احتمالا قبل از سردر محلی فعلی خود بوده است . از این رو بنای خانقاه می تواند فضایی را که با سراچه تطبیق می کند و قبر بانی آن را در بر گرفته است ، ‌اشغال کرده باشد و زمانی که گنبد سفید در حال پی ریزی بوده بدون آن که وضع محل قبر را بر هم بزند ، خانقاه تخریب گردیده است . سراچه فضایی است ساده و روح انگیز که در اضلاع شمالی و جنوبی آن ایوان هایی کم عرض قرار دارد . همچنین در یکی از ایوان های ضلع شمالی محرابی ساده تعبیه شده که در آن هیچ گونه عنصر تزئینی مشاهده نمی گردد . گویا در این مکان نیز دری وجود داشته که در دوره های بعد به دلیلی مسدود شده است . پیرامون این بخش را طاقنماهایی آجری و ساده فراگرفته و حجرات دو اشکوبه نشان می دهد که معماری آن متعلق به یک مدرسه بوده است . در ضلع جنوب غربی سراچه در امتداد قبله " در " چوبی بزرگی قرار دارد که از آن می توان به صحن وسیع مسجد جامع راه یافت و همچنین در میان کف آجر فرش شده سراچه ، قبری بر آمده به صورت مصطبه قرار دارد که قبر مزبور محل خاک سپاری میر یحیی قادری از پیروان قادریه متوفی به سال (1336 هجری قمری ) است .

مدرسه امیر جلال الدین فیروز شاهی یا گنبد سبز
این بنا در شمال غربی مجموعه واقع شده و از سمت جنوب شرقی به آن مجموعه متصل است . بنا دارای نقشه ا ی چلیپیی شکل ( صلیبی ) و چهار ایوانی است که بر فراز آن گنبدی مرتفع و فیروزه ای رنگ قرار گرفته است . همچنین گنبد خانه ی چهار طاقی شکل به ابعاد 5/10× 5/10 متر به چهار فضای شاه نشین و دو طاق نما در بخش های شرقی و غربی این قسمت ها ایجاد شده که در طاق نمای غربی آن محرابی وجود داشته است و امروزه از آن همه تنها بخشی از حاشیه قوسی آن بر جای مانده است . از عناصر مهم معماری این بنا پوشش سقف آن است که با به کارگیری سه کنج ها و کاربندی به شیوه ی بسیار بدیع و زیبا ایجاد شده و بر جای مانده است . بنا دارای تزئینات زیبای کاشی کاری و مدرسه ی است که توسط جلال الدین فیروز شاهی در سال 844 بنا شده است .

مقبره شیخ احمد جام
مقبره در مقابل ایوان رفیع و با شکوه مجموعه قرار دارد . در حال حاضر در اطراف مقبره شیخ معجری سفید رنگ به طول 8 متر و ارتفاع 50 سانتی متر ایجاد شده که به فاصله یک متر از آن ستونی سنگی به رنگ سیاه با کتیبه هایی به رنگ ثلث و نستعلیق تعبیه شده است . قبر شیخ احمد نیز با طول 20/5 و عرض 2 متر به صورت سکو مشخص شده است . دو سنگ افراشته سفید بر بالی سر و پایین پی مزار تعبیه شده است که بر روی آنها کتیبه هایی به خط کوفی و یا قلم زیبای نستعلیق نگاشته شده است . همچنین سنگ ها مزین به گل و برگ و طرح های مارپیچی و مقرنس نیز در این نگاره ها مشخص می باشد .

مسجد جامع نو
این مسجد در جانب غربی مزار واقع است که با یک مقصوره چلیپ شکل و شبستان های ستون وار طرفین صحن ، فضای مذهبی را شکل می دهد . رواق شرقی این بنا با مسجد عتیق پیوند خورده و ظاهرا تنها بخش قدیمی مسجد گنبد مقصوره است که توسط جلال الدین فیروز شاهی به سال 846 هجری قمری بنیاد شده است . در کتیبه ی با قلم شیوای ثلث به رنگ سفید بر زمینه ی فیروزه ی نام معمار بنا و تاریخ ساخت آن به صورت عمل العبد الضعیف حاجی زین بن محمود الجامع الشیرازی سنه هشت صد و شصت و چهار هجری قمری آمده است .

آب انبار و متعلقات آن
در مجاورت فضای ورودی به مجموعه ابنیه مزار شیخ احمد جام ، آب انبار و متعلقات آن قرار دارد . در عهد شاه عباس صفوی به سال 1010 هجری قمری بر اساس کتیبه ی که به قلم شیوی نستعلیق برجسته بر روی گچ یجاد شده ، به همت فیروز جنگ ابن حسین از سرداران شاه عباس ساخته شده است . در طرفین ورودی آب انبار یوانچه ی به عنوان بار انداز و بیتوته مسافران و زائران شیخ جام و به فاصله کمی از آن نیز بنای دو طبقه آجری ، احتمالا به عنوان اقامت گاه و لنگرگاه درویشان بنیاد شده است . این بنا در حال حاضر به عنوان دفتر تولیت مزار مورد استفاده قرار می گیرد .

مسجد زیر زمینی
این مسجد در مجاورت فضای ورودی مجموعه و جنب آب انبار قرار دارد و از دیدگاه معماری از دو بخش تشکیل شده است . بخش فوقانی یا تابستانه که باز و غیر مسقف است و شبستان که شامل زیر زمینی مشتمل است بر فضایی که 6 ستون چهار ضلعی و قطور که در خود جا داده و به کمک همین ستون ها و ایجاد تویزه بر فراز آن پوشش فضای داخلی بنا امکان پذیر گردیده است . سقف مسجد نیز گنبدی بوده و این پوشش در میان هر چهار ستون شکل گرفته است . محراب این مکان تا چند سال پیش ساده و گچی بود و پس از تغییراتی با گچ بری و تزینات مناسب چشم نواز تر شده است . ویژگی های معماری بنا حاکی از آن است که شالوده و بنیاد‌ آن به دوره قبل از قاجاریه مربوط بوده و در این زمان توسعه و وسعت یافته است . در سال 1398 هجری قمری فضای داخلی بنا به همت تولیت وقت مزار حاجی قاضی محمد نعیم جامی الاحمدی مرتب شده است .

سیر ابنیه
در مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام ، ابنیه های دیگر نیز وجود داشته که اغلب آنها از بین رفته و تنها نامی از آنها باقی است . بسیاری از این بناها در تعمیرات و مرمت های بناهای اصلی مدفون شده و در حال حاضر قابل مشاهده نمی باشند .

مقبره شیخ جام
مقبره شیخ احمد جام در جلوی ایوان و در فضای صحن شمالی قرار دارد . صورت قبر با آجر و گچ ساخته شده به طول پنج متر و بیست سانتی متر و عرض دو متر و بلندی صورت قبر قدری بیش از یک متر و در گوشه ای از قبر درخت پسته کوهی کهنسالی روییده که برگ و میوه آن را مردم برای تبرک می برند .

در چهار طرف قبر محجری به طول هشت متر و بلندی پنجاه سانتی متر با هجده ستون یا پایه سنگ مرمر و در بین پایه ها قطعات سنگ سیاه از سابق نصب شده است . بر روی یکی از سنگ های محجر دست نوشته " نصیر الدین همایون " پادشاه هندوستان به سال 951 هجری قمری به عنوان یادگاری دیده می شود که با مرکب سیاه ثبت نموده است . وی در سفری به تربت جام در هنگام زیارت این رباعی را نگاشت که در حال حاضر این قطعه سنگ در گنبد خانه نگهداری می شود :

ای رحمت تو عذر پذیر همه کس
ظاهر به جناب تو ضمیر همه کس
درگاه و در تو قبله گاه همه خلق
لطفت به کرشمه دستگیر همه کس

در بین پایه ها نیز در یکی از سنگ های محجر این اشعار دیده می شود :
مرشد نامی شیخ گرامی
احمد جامی عمم بره
سال وفاتش گر تو بجویی
احمد جامی قدس سره

این شعر نیز بر یکی از ستون های سنگی دیده می شود :
یا رب زشراب شوق یک جامم بخش
در طاعت و بندگی سرانجامم بخش
هرچند گناهکارم ای بار خدای
آزاد کن و به احمد جامم بخش

در بالای سر و پایین پای قبر دو میله سنگی سفید با حاشیه منبت کاری ظریف در سال 1300 هجری قمری نصب شده است . در میله بالای سر در یک مربع با خط کوفی کلمه " محمد " را چهار بار نقش کرده و سپس اشعار ذیل را با خط نستعلیق زیبا به طور برجسته نوشته اند :

ساقیا جام میم ده چون شراب سلسبیل
تا بنوشم شادمان بر یاد روح زنده پیل

غوث اعظم شیخ الاسلام احمد جامی که هست
رهروان راه یزدان را کراماتش دلیل

مخزن اسرار بی چون منبع فیض اله
معدن وجد وخوارق صاحب حظ جزیل

آنکه باشد بارگاهش را زصدق آرد طواف
روز و شب چون عرش با جمع ملایک جبرییل

یاور شرع پیمبر چرخ ملت را ذک
ماه ایوان سعادت ملهم رب جلیل

شاهباز آستان قدس قطبی کز جلال
سالکان را در فنافی الله می باشد وسیل

شکر الله ای ولی حق که هستی روز حشر
عاصیان را سوی یزدان از کرم نعم الوکیل

فخر من بس در دو عالم نسبت فرزندیت
گرچه هستم در پی افعال شیطان ذلیل

صارمی را راه خوشنودیت بنمای از کرم
کز دو صد الوند باشد بار عصیانم ثقیل

در سطر آخر این میله با همان خط این بیت نیز نوشته شده است :

زحرمت بانی این لوح آمد
نظام الدوله الوالا محمد

از این اشعار مشخص می شود که گوینده شعر صارمی از احفاد شیخ جام و کسی که میله را فراهم کرده نظام الدوله محمد در سال 1300 هجری قمری بوده است .
در میله پایین پای قبر در ابتدا ترنجی است که با خط ثلث شیوا در آن نوشته شده است : " کفی بالموت و اعظا " و در زیر ترنج این اشعار دیده می شود :
حجه الحق قدوه الوتاد تاج العارفین
بدر دین شمس الهدی کهف الوری صدر انام

شیخ الاسلام احمد جامی که خاک تربتش
کحل اعیان حقایق شد زروی احترام

آنکه صحن روضه قدسش ملایک هر صباح
آفتاب آسا کنند از فرط تعظیم السلام

یارب این کعبه است از بس مرو را باشد صف
یا گلستان ارم یا روضه دارالسلام

مستفید از فیض جامش هم شریف وهم وضیع
مستفیض از جام فیضش هم خواص وهم عوام

در حقیقت خرقه پوش حضرت خیرالبشر
در طریقت جرعه نوش حضرت هشتم امام

ای جناب درگهت اهل معارف را مآب
وی بذیل حضرتت اهل یقین را اعتصام

مخلصانت را توقع کز وفور مکرمت
جانب احوالشان تا بی عنان اهتمام

لایق تاریخ این لوح مبارک چون که بود
گوهر نظم درود حضرت خیر الانام

هردم از حق صد تحیت خضر معنی گفت باد
بر رسول هاشمی و آل اصحاب الکرام

torbatjam.com
jamjam.nikblog.com