معبد آناهیتا بنای تاریخی که امروزه در شهر کنگاور واقع شده است . کنگاور در میانه راه امروزی همدان کرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون قرار گرفته است . این بنا با ۶/۴ هکتار وسعت ، بر پشته صخره ای و مشرف به دشت گنگاور ساخته شده است . آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بوده است . این بنا دارای ۲۲۰ متر درازا و ۲۱۰ متر پهنا و کلفتی دیوار محیطی آن به ۵/۱۸ متر می رسد . فراز این اثر تاریخی ردیفی از ستون های سنگی بر پا بوده که بلند ای هر ستون ۵۴/۲ متر است . وردی بنا به وسیله پلکان دو طرفه در جبههٔ جنوبی تعبیه شده و در جبهه شمال خاوری پلکان یک طرفه راه دسترسی به این مکان را ممکن ساخته است . معدن سنگ چهل مران در ۲ کیلومتری باختر این بنا قرار دارد و اکنون سنگ های نیمه تراش میان ستون و سنگ‌های نما در سطوح معدن از همان زمان باقی مانده است . قدمت این بنا را به دوره اشکانی و ساسانی نسبت داده ، نشانه ها و واژه های دوره ساسانی بر روی سنگ ها حک گردیده است .
پیشینه کاوش‌های باستان شناسی در معبد آناهیتا
در تابستان سال ۱۳۴۷ برای نخستین بار هیئتی در تپه ناهید کنگاور به کاوش های باستان شناسی پرداخت . پس از بررسی های اولیه مشخص شد که از مجموع تپه ، تقریباً حدود پنجاه و سه هزار متر مربع به بنای تاریخی اختصاص دارد که به جز چند سر ستون شکسته و تعدادی حجاری های پراکنده در کنار کوره های آهک پزی که چند سال قبل از آن تعطیل شده بود چیز دیگری مشهود نیست ، با این حساب مجموعه معماری در زیر محله ها مدفون بود . اعضای هیئت عکس هوایی کنگاور را که در سال ۱۹۳۲ میلادی به وسیله آقای اریخ اشمیت تهیه شده بود ، پس از تعبیر و تفسیر و یافتن گرته و اثری از امتداد ابهام آمیز دیوار و صفه تاریخی مدفون ، مورد استفاده قرار داد و موفق گردید بخشی از دیوار شرقی را در آن تشخیص داده و پس از کاوش ، آن قسمت از صفه را از خاک ایام آزاد نماید .
کاوش از ناحیه آزاد محله ، از شصت متری منتهی الیه جنوب شرقی تپه ، در شش ترانشه ده متری آغاز گردید . در این محوطه که قبلاً هیچ اثری در روی خاک قابل رویت نبود ، دفعتاً پس از چند روز حفاری ، حجاری های فراوانی چهره از حجاب خاک گشود و عرض و طول خود را عیان ساخت . در هر ترانشه پس از سه ماه کار و فعالیت دو ستون قطور و منضمات آن‌ها که عبارت از ته ستون ، سرستون ، گیلویی و حجاری های نمای دیوار بود رخ نموده و در این شصت متر طول ، دوازده ستون سالم و چند تایی شکسته از خاک بیرون آورده شد . از دوازده ستون ، نه ستون سالم سه ستون نیمه سالم و به همین ترتیب اجزاء دیگر .
در این مرحله توانسته بودند ضخامت دیوار ستون دار ، تعداد ستون ها ، فواصل آن ها از یکدیگر ، قطر ، پیرامون و سایر ابعاد و اندازه ها را به طور نه چندان دقیق ولی در هر حال فارغ از تصور و تخیل تعیین نموده و با تهیه تعدادی عکس ، سند و اشیاء کشف شده از جمله چندین تابوت سفالین و گوشواره های طلا و سکه هایی از دوران تاریخی که در زیر سر اجساد ، داخل تابوت ها و مقبره ها یافت شده بودند ، در مجموع گزارش نسبتاً قانع کننده ای را فراهم آورند که بر اساس واقعیات تنظیم شده بود .
سپس امر خرید و کار تخریب و زدودن خانه ها ، مساکن ، محله ها ، معابر و دکاکین قریه ای که کاملاً روی معماری تاریخی معبد آناهیتاً را پوشانده و در بین مردم منطقه به محله « گچ کن » معروف بود ، وارد مراحل عملی و جدی گردید و پا به پای آن کاوش‌های باستان شناسی نیز ادامه یافت .
کم‌کم و در فصول مختلف پژوهش و بررسی ، مردم قریه گچ کن در خانه های جدید ماوی گزیدند و بیغوله های خشت و گلی تخریب و عملیات شناسایی و کاوش ادامه داده شد تا بالاخره مساحتی بالغ بر پنجاه و پنج هزار متر مربع به طور کلی تخلیه و بنای تاریخی و حریم آن کاملاً معین و مشخص گردید .
آتشکده آناهیتا یا معبد آناهیتا : آناهید یکی از چهار عنصر مقدس آب و آتش و هوا و خاک است . در معنی می توان گفت که پاک و با عفت و با تقوی است که ارمنیان درست آن را تلفظ می کنند . این زیارتگاه پس از آذرگشسب از بزرگ ترین مکان های باستانی و مقدس ایران بوده است که از دوره شاهنشاهی اشکانی ( پارتیان ) باقی مانده است . در شهر کنگاور در مسیر کرمانشاهان قرار دارد . ستون ها و پلکان این معبد هنوز پس از بیش از 2000 سال باقی و مستحکم است . این مکان در شهر کردنشین ایران بوده است و در نزد کردان آریایی دارای احترام خواصی می باشد . کردستان ایران و منطقه اورامان آن یکی از مشهور ترین مناطق اصیل ایران است که هنوز بسیاری زرتشتی دارد و به زبان پهلوی سخن می گویند . ریشه زبان کردی امروزی نیز پهلوی باستانی ایران است . پیر شهریار یا پیر شالیار از افراد مشهور هورامان کردستان است که وی موبدی زرتشتی بود و چند کتاب از وی بر جای مانده است . ابن فقیه در کتاب مشهور البلدان نوشته است : هیچ ستونی شگفت انگیز تر از ستون های معبد آناهیتا کنگاور نیست .
برخی از مورخین این بنا را معبدی برای الهه آناهیتا دانسته اند . آناهیتا ایزد بانوی آب های روان ، زیبایی ، فراوانی و برکت در دوران پیش از اسلام بوده است . برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم ه.ق به بعد ، این بنا را کاخی ناتمام برای خسرو پرویز معرفی کرده اند . عده ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده دیگر آن را به سده اول ق.م نسبت می دهند . سیف الله کامبخش فرد – کاوشگر بنا – آن را به سه دوره هخامنشی ، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا ، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی می داند .
مهندس کامبخش از جمله باستان شناسان بزرگ میهنمان در زمینه کاوش در این پرستشگاه بسیار تلاش کرد که متاسفانه در نوشته بالا نامی از او دیده نمیشود . یادش گرامی باد