قزل آلان یا مار سرخ ( دیوار بزرگ گرگان ) طولانی ترین اثر معماری ایران باستان و پس از دیوار چین دومین دیوار تاریخی تاریخی قاره آسیا با ۲۰۰ کیلومتر طول ، در دشت گرگان و ترکمن صحرا قرار دارد . این دیوار از شرق دریای خزر در خواجه نفس شروع و از شمال آق قلعه و گمشیان گذشته پس از پیمودن شمال گنبد به طرف شمال غرب رفته و در کوه های پیش کمر محو می شود .
در نوشته های تاریخی ، دیوار بزرگ گرگان را که مانعی در برابر بیابان گردان آسیای میانه بوده به نام های سد سکندر ، سد انوشیروان ، سد فیروز ، دیوار دفاعی و … نامیده اند و مطالب گوناگونی در مورد آن بیان داشته اند .
نخستین پژوهش های باستان شناسی این دیوار توسط ژاک دمرگان فرانسوی درست در ۱۰۰ سال پیش صورت گرفت که بخشی ار مسیر دیوار را از روی نقشه ترسیم نمود . بعد از او باستان شناس فرانسوی ( آرن ) در سال ۱۳۱۲ خورشیدی بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی ، شناسایی و معرفی کرد . در سال ۱۳۱۶ خورشیدی اریک اشمیت آمریکایی با پرواز بر فراز منطقه ، خط قرمز رنگی را بر روی زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه های پیش کمر در شرق استان ادامه یافته است . او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تکرار کرد و با تهیه عکس های هوایی گام مهمی در شناسایی دیوار برداشت . بعد از ان دکتر محمد یوسف کیانی در سال ۱۳۵۰ با پرواز مجدد بر روی دیوار موفق به برداشتن عکس های جالب توجهی از دیوار شد و طول دیوار را ۱۷۵ کیلومتر با ۳۲ قطعه وابسته شناسایی کرد .
در سال ۱۳۷۸ با شروع ساخت سد گلستان بخشی از مسیر دیوار در و محدوده کانال آبیاری و زهکشی سد قرار گرفت و بنابر ضرورت حفظ دیوار آب سد از طریق دو کانال از زیر دیوار هدایت شد . بعد از آن در سال ۱۳۸۱ ، دیوار در شش فصل کاوش شد که اطلاعات فراوانی از آن به دست آمد . به طوری که هم اکنون باستان شناسان طول دیوار را ۲۰۰ کیلومتر می دانند . از آنجایی که در برخی از نوشته های این دیوار تا مرو ادامه داشته ، باستان شناسان احتمال می دهند طول دیوار بیشتر از ۲۰۰ کیلومتر باشد که در کاوش های آینده به جواب آن خواهند رسید . همچنین تا قبل از تخمین زده می شد اما بر طیق آخرین نمونه های آزمایش شده در آزمایشگاه های معتبر این دیوار مربوط به دوره ساسانی است .
دیوار گرگان در مناطق کوهستانی ۲و در دشت ۱۰ متر عرض داشته و آجرهای بزرگ آن ابعاد ۴۱ در ۴۱ و قطر ۱۰ سانتیمتر در ده ا کوره آجرپزی پخت می شده است . بسته به خاک منطقه ای که آجر پخته می شد رنگ آن از نخودی تا قرمز فرق می کند . خندقی ۳۰ متری هم در جلوی دیوار کنده شده که آب از طریق آن به دشت ها و کوره های مسیر می رسید . از ارتفاعات پیشکمر تا روستای زاو در پارک ملی گلستان که ۳۵ کیلومتر است بخش هایی از دیوار سالم تر باقی مانده و با حفاری در چندین نقطه خوشبختانه بقایایی دیوار از زیر خاک بیرون آمده است .
در کاوش هایی که تا کنون انجام شده‌است ۲ هزار متر مربع از دیوار حفاری گردیده است که در پی آن یک آتشگاه و استراحتگاه سربازان که فضا وابسته به دیوار بوده کشف شده است . همچنین دو قلعه از حدود ۳۸ دژ تخمین زده در طول دیوار کاوش شده که به نظر محل سکونت سربازان بوده است . قلعه ها از اندازه های ۱۲۰ در ۱۲۰ متر شروع و بزرگترین آن به ۲۴۰ در ۳۰۰ متر می رسید . اکنون برای حفاظت دیوار در قسمت هایی از آن در دو طرف دیوار میله گذاری انجام شده تا حریم دیوار حفظ و از خرابی آن جلوگیری شود . راندن خودرو ها بر روی آجر های ریخته از دیوار موجب شکستن و از بین آنها می شود و بعضی از اهالی از آجر های دیوار برای ساختمان سازی خود استفاده کرد‌ه اند . همچنین رعایت نکردن حریم دیوار از سوی سازمان های دولتی خسارت های فراوانی را به دیوار زده است .
نمونه‌هایی از آجرهای دیوار نزدیک ساحل دریای خزر و در داخل خلیج گرگان دیده است . در فصل آینده کاوش باستان شناسان قصد دارند باستان شناسی زیر آب دریای را با کمک غواصان انجام دهند تا آثار معماری احتمالی مدفون شده دیوار گرگان را در زیر آب بدست آورند . گفتنی است دیوار تمیشه دیوار دیگری در جنوب دیوار بزرگ گرگان است که بخش شمالی آن در خلیج گرگان وجود دارد و احتمال اینکه دیوار بزرگ گرگان و تمیشه زمانی یک دیوار بوده است .
دیوار بزرگ گرگان یا دیوار سرخ گرگان ( به ترکمنی : قزل‌آلان ) دیواری تاریخی است که از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه می یافته است .
احداث
بیشتر مورخان معتقدند انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاده ، اما گردیزی در زین الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می دهد . مارکوارت نیز در شهرستان های ایران به ساخت این دیوار توسط یزدگرد و بنای شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کمش تپه توسط آژی دهاک اشاره می کند . سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر آن توسط مازیار فرمانروای طبرستان خبر می دهد .
بسیاری از کارشناسان معتقدند دیوار تاریخی گرگان همزمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال ها که از شمال وارد می شده اند ساخته شده است .
اتفاق نظر است که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحرا نورد بنا شده بود ، ابن خردادبه در مسالک و الممالک از تصرف این دیوار به‌دست صول ( چول ) پادشاه ترکان می نویسد و ثعالبی نیز در غرور ملوک فرس و سیرهم نام دیوار را دربند صول یا دروازه صول می نویسد .
shalamshoorba .blogfa.com
aftab.ir
باعث افتخاره
دومین دیوار بزرگ جهان