در جنوب شرقی شهر اصفهان گورستان تخت فولاد ، یکی از مهم ترین گورستان های تاریخی جهان اسلام ، با گنجینه ای ارزشمند از مقبره های مشاهیر و بزرگانی ایران زمین قراردارد ؛ بابا رکن الدین ، میرفندرسکی و آقامحمد بیدآبادی از بزرگانی هستند که در این گورستان دفن شده اند . در واقع به دلیل وجود آرامگاه این بزرگان و تعداد بی شماری از عالمان ، حکیمان ، عارفان و هنرمندان در این گورستان است که تخت فولاد را دارای قداست مذهبی و معنوی فراوانی می دانند ؛ تا جایی که آن را در کنار قبرستان بقیع در مدینه منوره ، قبرستان ابوطالب در مکه مکرمه و گورستان وادی السلام در نجف اشرف از مهم ترین و متبرک ترین مراقد جهان اسلام به شمار می آورند . البته اهمیت و ارزش قبرستان تخت فولاد تنها به این قداست معنوی منحصر نیست ، بلکه این مجموعه گران قدر را می توان آینه تمام نمای فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی دانست . وجود ابنیه زیبای تاریخی همچون بقعه بابارکن الدین و ده ها بنای ارزشمند از دوره های صفویه ، زندیه ، قاجاریه ، با نمونه های عالی هنر کاشی کاری ، آجرکاری ، خوش نویسی ، حجاری و ... زینت یافته اند ، همگی تخت فولاد را به گنجینه ای از سبک های گوناگون معماری و هنری بدل کرده اند و ارزش و اهمیتی ویژه به آن بخشیده اند .
وجه تسمیه تخت فولاد
در نظر کسی که اولین بار نام قبرستان تخت فولاد را می شنود ، پیش از هر چیز نام این مجموعه فرهنگی و تاریخی نامی عجیب به نظر می رسد و در واقع فوراً به دنبال پیدا کردن وجه تسمیه این مکان می افتد . در واقع باید گفت از این گورستان در کتب تاریخی به نام های « لسان الارض » و « بابا رکن الدین » هم یاد شده است ، اما به نظر می رسد این روزها آن را به سبب وجود عبادتگاه و قبر بابا فولاد حلوایی ، عارف قرن دهم هجری به نام « تخت فولاد » می شناسند . اگر چه وجه تسمیه های متعددی نیز برای این گورستان قدیمی ذکر شده است که از جمله می توان به دیدگاه استاد جلال الدین همایی در کتاب « تاریخ اصفهان » ( نشر نما ، اصفهان ، 1381 ) اشاره کرد که می گوید : « این قبرستان در گذشته تا کنار پل خواجو وسعت داشته است و از آنجا که در آن زمان به جای پل خواجو ، سنگ هایی با فاصله وجود داشته که روی آن تخته می گذاردند و از آن عبور می کردند ، شاید کلمه تخت فولاد تغییر شکل یافته لغت « تخته پل ها » یا « تخته پل لاد » باشد ؛ یعنی پلی که از تخته درست شده است . « لاد » از فارسی به معنی بنا و « پول » هم در اصل « پل » بوده است . »
و البته این نظریه نیز تا حدودی قابل پذیرش است ، چرا که نام بسیاری از مکان ها و شهر های تاریخی ایران با گذشت زمان و در نتیجه تحریف لغات به شکل امروزی خود رسیده اند .
به قدمت خلقت زمین
می گویند قبر یوشع نبی ، از پیامبران بنی اسرائیل ، در تکیه لسان الارض قبرستان تخت فولاد قراردارد و به همین دلیل ، قدمت این قبرستان را از دوران پیش از اسلام می دانند . البته هر چند وجود مقبره یوشع بن نوح وصی حضرت موسی در فلسطین احتمال این ادعا را ضعیف می کند ، اما بنا بر تحقیقات انجام شده توسط محققان مجموعه فرهنگی- مذهبی تخت فولاد ، می توان گفت این مقبره متعلق به یکی از بزرگان یا صالحان قوم بنی اسرائیل بوده است .
به هر حال ، هیچ آثار دیگری از دوران پیش از اسلام در گورستان تخت فولاد به دست نیامده است و حصار قدیمی اطراف تکیه لسان الارض نیز هیچ شباهتی با ابنیه دوران پیش از اسلام ندارد . حتی از وضعیت این گورستان تاریخی در قرون پنجم تا هفتم هجری اطلاعات چندانی در دست نیست؛ اگر چه کشف تعدادی سنگ قبر به خط کوفی و نسخ با تاریخ های 567 و 686ق ، قدمت این گورستان را به قرن ششم و هفتم می رساند . اما نکته ای که در این میان قابل ذکر است این است که از گذشته های دور ، هر یک از محله های شهر اصفهان ، در خارج از فضای مسکونی خود ، گورستانی داشتند و قبرستان تخت فولاد نیز یکی از این ده ها گورستان شهر اصفهان بود که از زمان دفن بابا رکن الدین شیرازی ، عارف مشهور عصر ایلخانی ، اهمیتی ویژه یافت ، تا جایی که در دوره صفویان به گورستان عمومی شهر بدل شد .
از قرن هفتم تا دهم هجری ، تخت فولاد به یکی از مکان های عبادت و ریاضت بدل شد و عرفا و زهادی همچون بابا رکن الدین و بابافولاد در آن جا برای خود عبادتگاهی ساختند و به راز و نیاز مشغول بودند و پس از فوت ، در همان عبادتگاه مدفون شدند .
تخت فولاد عصر صفوی
پس از انتخاب اصفهان به پایتختی دولت صفویه ، توسعه ای عظیم در ساختار شهر اصفهان اتفاق افتاد . دارالسطنه جدید صفوی رشد سریع و شگفت آوری را آغاز کرد و این شهر به یکی از مهم ترین مراکز دینی ، سیاسی و اقتصادی کشور تبدیل شد . رونق و شکوفایی مجدد اصفهان برپایه الگویی مناسب و در ادامه بافت قدیمی شهر انجام شد و همین توسعه بافت و ساختار شهری منجر به رشد فزاینده جمعیت اصفهان گردید .
اما توسعه ساختار شهری و رشد جمعیت تنها تأثیرات حکومت صفویه بر اصفهان نبود ، بلکه این دوره تأثیراتی عمیق بر حیات معنوی و ارزش های فرهنگی جامعه ایرانی و به خصوص اصفهان داشت . و در همین دوران شاهد اوج شهرت و رونق تخت فولاد هستیم .در این زمان با محدود شدن گورستان های داخلی شهر و توسعه شهر اصفهان و کثرت جمعیت ، گورستانی وسیع و عمومی مورد نیاز بود و به همین خاطر گورستانی در حاشیه جنوبی زاینده رود و دامنه کوه صفه ، که دربردارنده آثاری از قرن چهارم هجری و از همان زمان به سبب وجود مزار بابا رکن الدین به عنوان مکانی مقدس مورد توجه مردم بود ، به عنوان گورستان عمومی شهر انتخاب شد و مورد استفاده قرار گرفت .
با درگذشت بزرگان علمی ، فلسفی و هنری و دفن آن ها در تخت فولاد ، تکایا و بقعه هایی بر سر مزارشان ایجاد شد ؛ بقعه ها و تکایایی که به سبب معماری ویژه و تزیینات خاصشان از ارزش هنری خاص برخوردار بود و در واقع تخت فولاد را با تغییر و تحولات جاری مواجه کرد .اما بیشترین تغییر و تحول در محدوده تخت فولاد در زمان شاه عباس دوم صورت گرفت . شاه عباس در راستای توسعه اصفهان ، پل حسن آباد ( خواجو ) را تجدید بنا کرد و به بخش جنوبی پل نیز توجهات خاصی مبذول داشت . باغ ها و عمارت هایی به دستور وی در این بخش احداث شد و خیابانی از میان این باغات به سوی جاده شیراز کشیده شد و این باغات تا دروازه تخت فولاد امتداد پیدا کرد .
تخت فولاد در دوره شاه عباس دوم چنان رونق پیدا کرد که مهمان سرا های متنوع ، خانقاه ها ، تکایا و باغ های متعددی در آن به وجود آمد . علاوه بر این ، دو یخچال بزرگ که آب خنک زایران قبور را تامین می کرد نیز در آن جا ساخته شد و این موضوع نشان دهنده میزان قابل توجه زایرانی است که به این مکان می آمدند . به هر حال ، این توجه فراوان به تخت فولاد تا جایی پیش رفت که در زمان شاه سلیمان صفوی ، محدوده تخت فولاد به حد اعلای رشد و گسترش خود رسید و در این زمان عدد تکیه ها و خانقاه های تخت فولاد به چهارصد می رسید .
تجلی گاه شاهکارهای هنری
گورستان تاریخی تخت فولاد با تعداد زیادی از تکایا ، مقابر ، مساجد ، آب انبارها ، کاروان سراها ، سنگ آب ها و سقاخانه ها با سبک معماری و تنوع در نقشه و طرح از اهمیت هنری ویژه ای برخوردار است ، ضمن اینکه تکایای موجود در آن متعلق به چهار دوره تاریخی مجزا است که هر دوره ویژگی معماری و هنری خاصی را بر ابنیه تخت فولاد منعکس کرده اند .
تخت فولاد علاوه بر این ، آلبوم بی نظیری از نقوش تزیینی و نمادین است؛ گل و بته ، گل و بلبل ، گل و گلدان ، طرح های اسلیمی و ... که هم در تزیینات کاشی کاری و گچ بری و هم در تزیین سنگ های قبور به زیبایی و ظرافت تمام نمایان است . جز این ها نقوش نمادینی چون سرو به نشان جاودانگی ، مهر و تسبیح و شانه ، نشانه ایمان و پاکیزگی و ابزار نمایانگر شغل متوفی ، عموماً بر روی سنگ قبرها حک شده اند .
خوش نویسی کتیبه ها و سنگ نوشته ها نیز از دیگر عناصر هنری در تخت فولاد است که به زیبایی تجلی یافته است و به ما این امکان را می دهد که به نمونه های نفیسی از کتیبه های خوش نویسی در تخت فولاد دسترسی داشته باشیم . کتیبه خط میرعمادالحسنی در تکیه میرفندرسکی ، کتیبه سردر تکیه آباده ای به خط میرزا فتح الله جلالی و کتیبه سر در ورودی بقعه بابارکن الدین به نام شاه عباس اول از جمله کتیبه های نفیس موجود در تخت فولاد است که عموماً در کنار حجاری های کم نظیر سنگ قبرها ، نمایانگر هنری ناب و ارزشمند هستند .
البته به جز این ، آثار هنری بسیاری را می توان در تخت فولاد یافت که از جمله آن ها اشعاری است که بر روی سنگ قبر نوشته شده اند و عموماً با بهره گیری از ماده تاریخ ، به سال و ماه تولد و وفات فرد مدفون اشاره می کنند و از جهت زیبایی شناسی ، جامعه شناسی و فرهنگ عامیانه قابل توجه هستند . اشعار شاعرانی چون رفیق اصفهانی ، صهبا و واله نمونه هایی از صدها مورد اشعار موجود در سنگ نوشته های تخت فولاد هستند .
عالمان و مشاهیر عصر صفوی
قبر استاد فولادبن استاد شجاع الدین حلوایی ، از عرفای برجسته قرن دهم هجری ، یکی از ارزشمندترین قبور تخت فولاد است . سنگ قبر بابا فولاد امروزه به عنوان سند اصلی تاریخ تخت فولاد ، از ارزش و اهمیت ویژه ای برخوردار است . ظاهراً بابا فولاد در دوره شاه طهماسب صفوی می زیسته و به عبادت و وارستگی شهرت داشته و کرامات بسیاری از او نقل کرده اند .
میرزا ابوالقاسم فندرسکی استرآبادی ( متوفی 1050 ق ) از بزرگ ترین فیلسوفان و عرفای جهان اسلام و یکی از بنیان گذاران حوزه فلسفی اصفهان است که پس از وفات در تکیه ای منسوب به خود او در تخت فولاد دفن شد . قبر او بدون هیچ بنایی در صحن تکیه قرار دارد . از آثار هنری زیبا و بی نظیر این تکیه ، کتیبه ای به خط نستعلیق میرعماد و غزل «روضه خلدبرین خلوت درویشان است ... » حافظ است که با گچ بری های فراوانی تزیین شده است . تکیه میرزا رفیع نائینی نیز بقعه زیبایی است که به دستور شاه سلیمان صفوی بر مزار فیلسوف بزرگ آن دوره ، میرزا رفیع الدین نائینی بنا شده است . این بقعه دارای معماری هشت ضلعی با گنبدی ناری شکل است .
jeymashahir.blogfa.com
0 نظرات:
ارسال یک نظر