مسجد سید در استان اصفهان

شکوه بنا های اصفهان سده هفدهم ، بیش از سایر شاهکارهای معماری ایران در غرب مشهور است اصفهان در یکی از نخبه ترین بخش های ایران قرار دارد . قرار داشتن آن در مرکز جغرافیایی ایران آن را به مکانی حاصلخیز ، با آب و هوایی معتدل و آب کافی زاینده رود ، آن را به مکانی منطقی برای سکونت تبدیل کرده است . احتمالا از عصر ساسانیان که سپاهیان « اسپهان » در دشت حاصلخیز اطراف شهر گرد آمدند آن را به این نام خواندند . مسجد تنها نمونه ای از انواع بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی است که از آثار سال های نخست هجری تا کنون باقی مانده است . معماران و هنرمندان نیز سعی می کردند بهترین تجربه ها و ابتکارات خود را در بنای مساجد به کار گیرند تا عالی ترین نمونه های معماری را خلق کنند .

تاریخچه مسجد
سید از بزرگترین و مشهورترین مساجد اصفهان از قرن سیزدهم هجری است که به وسیله حجت الاسلام حاج سید محمد باقر شفتی (1180-1260) از روحانیون بزرگ اصفهان و از مراجع عالیقدر شیعه در اواخر قرن سیزدهم هجری ساختمان آن شروع شده و کاشیکاری آن تا پایان نیمه دوم آن قرن ادامه داشته است . چون عمر حجت الاسلام برای اتمام تزئینات آن کفایت نکرد ، قسمتی از آن توسط فرزندش حاج سید اسد الله « سید ثانی » و قسمتی توسط نواده اش حاج سید محمد باقر ولی هنوز تزئینات قسمت هایی از آن همچنان ناتمام مانده است . . ضریح فولادی نیز توسط محمد باقر ثانی برای جدش تهیه شده است . مسجد سید برای مطالعه کاشیکاری عهد قاجاریه بهترین بناهای اصفهان است . در کاشیکاری های این مسجد مخصوصاً در تزئینات گلدان ها و منظره هایی که نمایش داده شده رنگ قرمز نقش عمده ای دارد . مسجد سید در محله بید آباد و جنب بازارچه بید آباد واقع شده است . در کتاب « تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان » می خوانیم : « ... زمین مسجد را در زمان سلطان حسین فتحعلی خان اعتمادالدوله وزیر شاه مزبور خریده بود که در آن مسجدی بنا کند . بر اثر هجوم افغان ها مقدور نگردید . تا آنکه در زمان فتحعلی شاه قاجار حجت الاسلام شفتی مبادرت به این کار بزرگ کرد . » سیر تحول بنا : با توجه به کتیبه های بنا ، احداث ساختمان و کتیبه های آن در حدود 130 سال به طول انجامیده است . بدین صورت که ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم ه . ق . شروع و تا سال وفات مرحوم سید تنها کاشیکاری بنا ی جنوبی انجام شده بود . و کاشیکاری کل بنا تا پایان قرن چهاردهم ادامه داشت . بررسی ساختاری و معماری بنا : نقشه بنای مسجد به صورت مستطیل شکل ( 85×98 متر ) مجموعآ 8075 متر مربع وسعت دارد و از چهار جهت به بیرون راه پیدا می کند و بنای آن شامل بخش هایی است که در دیگر مساجد معتبر تکرار می شود : سردر ، صحن ، ایوان ، گنبد خانه ، شبستان ستوندار ، رواق و غرفه های دو طبقه اطراف صحن و به علاوه مدرس و حجره های مورد استفاده طلاب علوم دینی . سردر های مسجد دارای کاشیکاری و کتیبه های تاریخی و غیر تاریخی است . صحن متناسب مسجد در اطراف با غرفه ها و حجره های دو طبقه و ایوان ها محدود شده است و در میانه حوضی شکیل دارد . نماهای ایوان ها و لچکی ها غرفه ها و رواق ها با کاشیکاری خشتی دوره قاجار مزین شده و در ازاره ها نیز از پوشش سنگی استفاده شده است . در ضلع جنوبی صحن ، ایوان اصلی و در پشت طرفین آن گنبد خانه و شبستان های ستوندار قرار دارد . نمای داخلی و خارجی ایوان با کاشیکاری پوشش یافته که معرف ترکیب زیبایی از نقوش مختلف و کتیبه های خطی است بر بالای ایوان جنوبی ، برج ساعتی با تزئین کاشی ساخته شده است . تالار تدریس حجه الاسلام شفتی ، از دیگر آثار در خور توجه مسجد است که در محل آن را به چهل ستون مسجد می شناسند . در ساخت این بنا به نظر می رسد از چهل ستون ایده گرفته شده باشد 9 ستون استفاده شده است که دارای ستونهای چوبی ، درها و پنجره های ارسی زیبایی است . آرامگاه متشکل از گنبد خانه و رواقی است که با تزئینات متنوع کاشیکاری ، گچبری ، آیینه کاری و نقاشی به همراه کتیبه های متعدد مزین شده است . در سقف آن از مقرنس های زیبا با عناصر تخت بهره گرفته شده . مسجد سید اصفهان به دلیل وجود تزئینات بسیار جالب گل و بوته و اسلیمی و وجود خط بنائی و دیگر خطوط از استادان نامدار عصر قاجار در عداد یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجار قرار دارد که در گوشه گوشه آن شگردهای جالب معماری و تزئینات بسیار عالی خود نمایی می کند .

کتیبه های قرآنی و تاریخی مسجد سید اصفهان
کتیبه های ایوان جنوبی مورخ به سال های 1255 و 1256 و 1299 و گنبد خانه دارای تاریخ های 1259 و 1288 و 1298 بوده و محراب تاریخ های 1259 و 1294 و 1297 برخود دارد .
در ایوان شمالی تاریخ های 1257، 1259، 1299، 1309 دیده می شود . دو کتیبه دیگر در ایوان شمالی تاریخ های 1277 یا 1307 و 1305 یا 1308 را نشان می دهد که مورد اختلاف است . ایوان های کوچک طرفین ایوان شمالی مورخ به تاریخ 1318 می باشند و سردر جنوب شرقی دارای تاریخ 1259، 1310، 1311، 1312 است .

سردر شمالی تاریخ های 1227، 1337ه.ش، سردر جنوب غربی تاریخ 1311 و سردر ورودی رواق شرقی تاریخ 1315 را دارد .
سردر مقبره مورخ به سال 1360، 1368 و 1370 است و پنجره بالای ورودی آرامگاه تاریخ 1272، درب ورودی آرامگاه تاریخ های 1260 و 1322، گنبد بقعه سال 1272 و ضریح فولادی سال 1322 بر خود دارند .
سنگاب مسجد دارای تاریخ 1249 است . بنابر آنچه آمد ، کتیبه های موجود در بنا از سال 1249 تا 1370 را در بر می گیرند .
خطاطان کتیبه ها محمد باقر شریف شرامیان و اسدالله رجالی و عبدالجواد و کاشیکاران استاد حسنبن استاد علی ، آقاجان کاشیپز و استاد معصوم بوده اند . در معرفی حجاران بنا از استاد حسن ابن حسین علی حجار و حاجی اسمعیل حجار نام برده شده است .
هنرمندان دست اندرکار ساخت و پرداخت ضریح استاد رمضان طلاکوب اصفهانی ، حاجی غلامعلی ، استاد یداللّه ، کاظم شریف ، استاد فتح اللّه و مباشر عبدالباقی بوده اند .

سیر تحول بنا:
با توجه به کتیبه های موجود در بنا ، احداث ساختمان و تزئینات آن در حدود 130 سال به طول انجامیده است . بدین صورت که ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم ه.ق. شروع و تا سال وفات مرحوم سید تنها کاشیکاری بنای جنوبی انجام شده بود . و کاشیکاری کل بنا تا پایان قرن چهاردهم ادامه داشت .
قدیمی ترین ماده تاریخ موجود در بنا ، تاریخ ساخت آن را سال 1255 بیان می کند . در بالای اسپرهای دو طرف ایوان جنوبی در شعری از هلال شاعر قرن سیزدهم و چهاردهم می خوانیم :
چو شد معمور این معبد هلال از بهر تاریخش بگفتا « شد بنای کعبه ثانی باصفاهان » کتیبه سردر جنوب شرقی نشان می دهد که کتابت آن در سال 1259 انجام و در سال 1311 گرده برداری شده است . تزئینات نمای خارجی سردر اصلی ، و مدخان و راهروی طرفین آن همچنان تا سال 1377ه. ش. ناتمام مانده بود تا اینکه در این سال به همت حاج محمدرضا گازر کاشیکاری این فضا به انجام رسیده . خطاطان این تزئینات فضائلی ، کهرنگی و جواد علی کربلائی ، کاشیپز آن حاج سید حسین موسویزاده بوده اند . کف حیاط مسجد تا حدود چهل سال پیش خاکی بوده که بعد ها به صورت سنگفرش درآمده است . اضافه شدن حوض و دو سکو در حیاط نیز مربوط به همان سال ها می باشد . در جریان جنگ تحمیلی (1367-1359 ه.ش.) قسمتی از کاشیکاری های مسجد در اثر موج انفجار فرو ریخت که در حال حاضر بازسازی شده است .