کوه صفه در استان اصفهان

موقعیت کوه صفه در شهر اصفهان
مجموعه ارتفاعات معروف به کوه صفه با بلندترین نقطه ارتفاعی 2257 متر در جنوب غربی اصفهان واقع است . این کوه از شمال به جاده کمربندی از غرب به کوه های تخت رستم و دره خان ، از شرق به شهرک ها و مجتمع‌ های مسکونی و از جنوب به اراضی باز و خط آهن منتهی می ‌شود .

کوهستان صفه که تا چند دهه پیش به صورت عنصری مجزا و با فاصله از شهر قرار داشت اینک با توسعه شهر به طرف جنوب کاملا به شهر وصل شده و بخشی از آن به عنوان پارک کوهستانی ، کارکرد شهری یافته است . کوه صفه به عنوان یکی از عناصر نشانه ای و بارز در شهر اصفهان همراه با سایر عناصر عمده ساختار اصلی شهر را تشکیل می‌ دهد .

محدوده این پارک از اراضی هم جوار شهرک علمی تحقیقاتی آغاز می ‌شود و به طرف گردنه باد ادامه می ‌یابد و پس از در بر گرفتن سه قله پیوسته و مجاور هم به طرف جاده کمربندی باز می‌ گردد . اراضی این محدوده در حال حاضر آزاد است و در اختیار شهرداری قرار دارد .

ریشه نامگذاری « کوه صفه » خود بیانگر سرنوشت ناشناخته و پررمز و راز آن است . برخی روایت ها نام کوه را به فضای صاف و صفه مانند روی کوه نسبت می ‌دهند ، برخی آن را برگرفته از صفای منظر اطراف کوه می دانند و برخی دیگر معتقدند که نام صفه از حضور صوفیان در کوه منشا گرفته است . اما برخی تحقیقات جدی ‌تر حاکی از این است که نام صفه مشتق از واژه باستانی « اسپه » ( سپه و سپاه ) است که با نام شهر اصفهان « سپاهان » و نقش تاریخی آن پیوند دارد .

تحولات تاریخی کوهستان صفه
کوهستان به دلیل داشتن ساختار طبیعی شگفت ، بقایای آثار ناشناخته و کهن و وجود قصه‌ ها و افسانه‌ های گوناگون درباره آن سرگذشتی رازآلود و اسطوره‌ ای در ذهن و باور مردم منطقه پیدا کرده است تا جایی که دژ قدیمی آن را « قلعه دیو » نام داده ‌اند ، غار آن را به مدفن زردشت پیامبر نسبت داده ‌اند ، آب اندک چشمه‌ های آن را متبرک دانسته‌ اند .
دامنه‌ های آن را به محل نبرد دارا و اسکندر نسبت داده ‌اند و برخی از زوایای آن را مکان گوشه ‌گیری دراویش صوفی پنداشته ‌اند .

کوهستان صفه در دوران باستان
اصفهان همان طور که از ریشه نام آن « سپاهان » بر می ‌آید در دوران ساسانیان مقر سپاهیان « ولیعهد نشین » بوده است و وجود برخی آثار به جا مانده مثل آتشگاه و گور های زردشتیان بر این امر گواهی می دهد .

با توجه به این زمینه تاریخی و برخی شواهد عینی احتمال قوی این است که کوه صفه از زمان های خیلی دور به عنوان پایگاه و پناهگاه مورد استفاده مردم بوده است . شیوه ساخت و معماری قلعه کوه صفه به سایر قلعه‌ های دوران ساسانی شباهت دارد . وجود حفره ‌های سنگی در اطراف کوه صفه یادآور « استودان ‌ها » ( استخوان دانهای ) زردشتی است که در بسیاری از نواحی باستانی ایران مشاهده می ‌شود . همچنین بعید نیست که برخی از بقایای ویران شده موجود در کوه صفه متعلق به بنای آتشکده باشد .

کوهستان صفه در قرون میانه اسلامی
در کتاب های معتبر تاریخی مربوط به قرون میانه اسلامی مثل « تاریخ ابن اثیر » « تاریخ راوند » و « تاریخ جهانگشای جوینی » شرح های مبسوطی راجع به مبارزات دولت سلجوقی ، که سنی مذهب و طرفدار خلفای بغداد بودند با پیروان فرقه شیعه اسماعیلیه در اصفهان آمده است که به کوهستان صفه و قلعه آن مربوط می ‌شود . با تاسیس دولت سلجوقی در ایران ، شهر اصفهان به عنوان پایگاه اصلی آن روز رو به توسعه نهاد و در عین حال در کانون کشاکش سیاسی و نظامی قرار گرفت از جمله حوادث مهم دوران سلجوقی که به طور مستقیم با سرگذشت کوهستان صفه ارتباط پیدا می ‌کند ، بالا گرفتن جنبش اسماعیلیه در منطقه اصفهان و بازسازی قلعه « شاهدز » در کوه صفه و جنگ طولانی اسماعیلیان با دولت سلجوقی است ماجرای تسلط اسماعیلیه بر کوه صفه و سرانجام بدفرجام آنان یکی از حوادث شگرف و شگفت تاریخ ایران ، به طور عام ، و داستانی پرمخاطره برای منطقه اصفهان و کوه صفه ، به طور خاص به شمار می ‌رود .

وقتی ملکشاه سلجوقی در سال 485 هجری قمری درگذشت میان فرزندان او ( برکیارق ، محمود و محمد ) بر سر سلطنت اختلاف و نزاع درگرفت که باعث تضعیف دولت سلجوقی گردید .

در این شرایط ، یکی از معتقدان و فعالان اسماعیلی در اصفهان به نام « احمدابن عطاش » به شیوه زیرکانه با فرمانده قلعه شاهدز طرح دوستی ریخت و آنجا را به تصرف خود و مریدانش درآورد . آنان با تقویت استحکامات نظامی کوه صفه در سراسر اراضی اطراف مسلط شدند و باج و خراج آنها را در اختیار خود گرفتند . از این رهگذر سال های طولانی جنگ و هراس و خونریزی در منطقه حاکم شد و قلعه شاهدز و فدائیان اسماعیلی شهرت وسیع پیدا کردند . اما مدتی بعد که سلطان محمد سلجوقی سلطنت و قدرت خود را تثبیت کرد ، تصمیم به قلع و قمع اسماعیلیان گرفت او در سال 500 هجری تمام کوهستان صفه را به محاصره درآورد و پس از ماه ها مناقشه دینی و سیاسی و زد و خورد سرانجام قلعه را فتح کرد و باقیمانده ساکنان و جنگجویان قلعه را کشت و رهبران آنان را به اسارت درآورد . چنان که مورخان نوشته‌اند ابن عطاش و همسر و پسرش سرنوشتی دلخراش و اندوهبار پیدا کردند مدت یک هفته ابن عطاش را در شهر اصفهان همراه با آزار و تحقیر و شکنجه گرداندند ، سرانجام پوستش را کندند و از کاه انباشتند و سر او و پسرش را به بغداد فرستادند ، اما همسر او برای آن که به دست سربازان سلجوقی اسیر نشود ، با شهامتی کم نظیر از فراز قلعه شاهدز خود را به زیر انداخت و به حیات خود خاتمه داد . طول این دوره ، شورش و خشونت به روایتی هفت سال و به روایتی دیگر دوازده سال طول کشید .

کوهستان صفه در دوره صفویه
در دوره صفویه با نتخاب اصفهان به عنوان پایتخت کشور و تبدیل آن به یک شهر مهم سیاسی و اقتصادی و پرشکوه ، اهمیت نظامی و دفاعی آن کاهش پیدا کرد و برعکس بر نقش معماری ، هنری و فرهنگی آن افزوده شد . در این دوره برخی از نقاط خوش منظره کوه صفه مورد بازسازی قرار گرفت و مسیرهای ارتفاعی و دسترسی جدید میان آنها و شهر احداث گردید . در زمان شاه سلیمان صفوی یا شاه صفی دوم ( 1106 – 1077) در محل یکی از چشمه‌های دامنه کوه صفه که امروزه به چشمه پاچنار معروف است بنایی برای تفریح و گردش درباریان ساخته شد که به نام ( تخت سلیمان ) خوانده شده است برخی از جهانگردان و سفرنامه نویسان دوره صفوی از این بنا یاد کرده و به معرفی آن پرداخته که حکایت از شهرت و اهمیت این بنا در آن روزگار می ‌کند .

ـ انگلبرت کمپفر ( Engelbert Kampher ) ( 1716 – 1651 )
سیاح ، طبیعی ‌دان و پزشک آلمانی که به عنوان منشی و پزشک همراه با سفیر سوئد بارها به ایران سفر کرد و سفرنامه ‌ای مفصل درباره مشاهدات خود همراه با نقشه‌ ها و تصاویر متعدد انتشار داد . از جمله شرح و تصویری از بنای تخت سلیمان ( پاچنار ) در زمان خود شاه سلیمان تهیه کرده است که با توجه به ویران شدن اصل بنا امروزه بسیار ارزشمند است .

ـ کورنلیس دوبروین ( Cornelis deBrruyn ) ( 1727-1652)
سیاح و نقاش هلندی که در سالهای ( 1701 تا 1703 ) به ایران و اصفهان سفر کرد و سفرنامه‌ای مشروح و مصور از سرزمین ، مردم و آثار ایران به چاپ رسانید . او حدود شانزده سال بعد از کمپفر تصویر دیگری از بنای تخت سلیمان ارائه داده است .

ـ وارطانیس یوزوکچیان ( Vardanes usukjian )
خلیفه و پیشوای روحانی ارمنی که در سال 1844 (دوره قاجار) به ایران و اصفهان سفر کرد و سفرنامه‌ای با عنوان وصف بناهای مشهور اصفهان در سال 1854 در شهر قسطنطنیه به چاپ رسانید . او ضمن ارائه تصویری از بنای تخت سلیمان وضع آن را تشریح کرده است .

کوهستان صفه در دوره حاضر
پس از وقوع انقلاب اسلامی ایران و پی ‌آمدهای آن تغییراتی در کوهستان صفه و اراضی پیرامون آن پدید آمده است که در مجموع موجودیت آن را از حالت انزوا و فراموشی به درآورده و به عنوان یک عنصر شهری در معرض توسعه و عمران قرار داده است . تاسیس پارک جدید صفه در اوایل دهه 1360 یکی از مهمترین اقدامات عمرانی است که تا حدود زیادی باعث بهبود سیمای کوه و عملکرد آن شده است . افزایش فضای سبز در دامنه خشک و کم آب کوهستان صفه و افزایش ایمنی اجتماعی آن ، باعث استقبال وسیع مردم و برقراری پیوند نزدیک تر میان شهر و کوه و توسعه پیک نیک و گردش در کوه شده است . محدوده کنونی پارک کوهستانی صفه نزدیک به 100 هکتار است که حدود 75% آن به پوشش سبز اختصاص یافته است .

دلایل استقبال و گرایش مردم به پارک صفه
دوری از شهر و ازدحام ( حتی ازدحام پارک های داخل شهر) و آلودگی های شهری
نزدیکی به جاذبه ‌های طبیعی و تاریخی کوه صفه
داشتن دسترسی نسبتا مناسب و آسان
امکانات تماشای شهر و طبیعت اطراف
وجود عملکردهای تنوع تفریحی ، ورزشی و غیره
با توجه به این شرایط پارک کوهستانی صفه به عنوان یک پارک چند منظوره شهری و بروی شهری عمل می ‌کند .

shahrdari.isfahan.ir