عکس» پخچال میبد در استان یزد

ساختمان عظیم این یخچال خشتی از چهار قسمت اصلی : حوض یخ بند ، دیوارهای سایه انداز ، گنبد اصلی و مخزن یخ تشکیل شده است . این بنا مخصوص ساخت و نگهداری یخ بوده و با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه ، یکی از نشانه های تمدن مردم این منطقه به شمار می رود . این یخچال یکی از معدود یخچال های به جای مانده از یخچال های متعدد یزد است .

یگانه بازمانده یخچال های قدیمی این منطقه است که در داخل شهر میبد و در فاصله 50 کیلومتری شمال یزد ، در کنار راه کاروانرو و در جوار چاپارخانه ، آب انبار و رباط اصلی شهر قرار دارد . ساختمان یخچال کاملاً از خشت و گل خام است و خوشبختانه هنوز قسمت اعظم این بنا باقی است و به عنوان یکی از نمونه های چشم گیر معماری این گونه آثار به شمار می آید . یخچال ها عموماً 4 قیمت اصلی به نام های ( حوض یخبند ) ، دیوار های سایه دار ، مخزن یخ و گنبد بزرگ دارند ، محوطه یخبند بخچال میبد حوض گلی و کم عمق ( تقریباً 5/0 متر ) به مساحت تقریبی 8000 متر مربع است و دیوار های بلند سایه اندازه با ضخامت 2 متر و ارتفاع 8 متر در سه جهت جنوبی ( با طول 42 متر ) شرقی و غربی ( با طول 20 متر ) قرار دارند . ( دیوار شرقی اکنون خراب شده است ) یک درگاه اصلی به پهنای 2/2 متر و بلندی 2 متر در میان دیوار جنوبی به مخزن و گنبد راه دارد که تقریباً تمام رفت و آمد ها و انبار کردن و تخلیه یخ از این درگاه صورت می گرفته است . مخزن قیفی یخچال را در زمین رسی سختی کنده اند که قطر دهانه و گودی آن به ترتیب 13 و 6 متر می باشد و گنبد بزرگ را بلافاصله روی همان بستر زمین سخت بنا نهاده اند.

سطح قاعده دایره ای این گنبد حدود 300 متر مربع است و ارتفاع گنبد تخمیناً 15 متر می باشد . پهنای دیوار خشتی گنبد از بالا به پایین به طرز ماهرانه ای کاهش می یابد به گونه ای که از 4/2 متر در قاعده به 25 سانتیمتر ( پهنای یک خشت ) می رسد . ( امروز قسمتی از پوشش شمال غربی گنبد به علت باد و باران فرو ریخته است ) کارکرد یخچال : فعالیت یخچال ها اصولاً در دو هنگام و در فاصله نسبتاً کوتاه از سال صورت می گرفته است یکی در چله زمستان ( انباشتن یخ در مخزن و پوشاندن سطح یخ از پوشال ، کاه ) و دیگر در چله تابستان ( استفاده از یخ های انباشتی جهت شرب و دیگر مصارف )

یخچال میبد که به شماره 1826 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده ، از خشت و گل ساخته شده است .
برای تهیه یخ در این یخچال ها ، در شب ‌های سرد چله زمستان ، توسط آبرو ها آب نهر یا قنات را به حوض یخ بند پهناور و کم ژرفایی که در کنار یخچال قرار داشت ، هدایت می کردند و در شب های بعدی این کار را تکرار می کردند و سرانجام پس از چند شب ، یخی ضخیم ، متراکم و چند لایه در یخ بند ها تشکیل می شد . سپس یخ ایجاد شده را شکسته و به درون پاچال می ریختند . این کار در طول زمستان انجام می شد و هر بار قطعات بزرگ یخ را که در « چال یخ » انبار شده بودند ، روی هم خرد کرده و در میان تکه های یخ ، آب می پاشیدند تا به هم بچسبند و دیرتر ذوب شوند . در پایین پاچال نیز یک راه آب باریک بود که آب ناچیز حاصل از ذوب احتمالی یخ ها را به چاه سرازیر می کرد . دریچه ها و روزنه هایی نیز در گنبد یخچال ایجاد کرده بودند تا تهویه هوای داخل گنبد بهتر صورت گیرد و از ذوب یخ ها در فصول گرم جلوگیری شود .

سرانجام « یخچال دار » در روز های گرم سال ، یخ ها را در محل درگاه جنوبی ، به مردم تحویل می داد . در یخچال میبد و موارد مشابه ، در حقیقت کار « یخ سازی » ، « یخ داری » و « تحویل یخ » در یک محل صورت می گرفته است.

هم اکنون یخچال های گنبدی ایران نفس های آخر را می کشند و بیشتر آن ها روی به ویرانی دارند
« ... از این نوع یخچال ها هنوز دو عدد در کرمان ، دو عدد در کاشان ، یکی در زواره ، یکی در نایین ، یکی در ابرقو ، یک عدد در بم ، یک عدد در میبد ، دو عدد در سیرجان ، دوازده عدد در سبزوار ، یک عدد در شاهرود ، یک عدد در دامغان ، بقایای دو عدد در قوچان و تعدادی در حاشیه شمالی دشت کویر باقی مانده است. اما همین تعداد معدود از یخچال های باقی مانده هم در حال حاضر مخروبه هستند و مخزن داخل یخچال ها اکثرا پر از زباله و گاهی لاشه سگ و گربه می باشد و بوی تعفن داخل این یخچال ها به قدری است که هر سیاح کنجکاو و یا محققی را فراری می دهد ... و جای بسی تاسف است که آخرین یخچال شهر یزد ، از مراکز مهم معماری سنتی ما ، چند سال قبل توسط مالک به لحاظ مسائل اقتصادی تخریب شد . »