خانه مشروطه در استان آذربایجان شرقی

یادگاری گرانقدر از انقلاب مشروطه
فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه به امضا رسید ؛ فرمانی که پس از مجاهدت مردم و دو دوره مهاجرت علمی وقت به قم و حرم شاهزاده عبدالعظیم به امضای شاه رسید . در آن زمان مشروطه خواهان در شهر های مختلف ایران در منازل بزرگان طرفدار مشروطه گردهم جمع می شدند . یکی از مرکز تجمعات مشروطه خواهان ، خانه ای بود در تبریز که سال ها بعد به یادگار مجاهدت مردم و افرادی نظیر ستارخان و باقرخان خانه مشروطه نام گرفت . خانه و موزه مشروطه در محله راسته کوچه است .
خانه مرحوم حاج میرزا مهدی کوزه کنانی ( معروف به ابوالمله ) - که یکی از بازرگانان خوش نام شهر تبریز و از شیفتگان حریت و آزادی بود - در جنب مجموعه بازار بزرگ تبریز و در کنار خیابان جدید الاحداث استاد مطهری واقع شده و در زمان مشروطیت و پس از آن محل تجمع سران و بازماندگان صدر مشروطیت از جمله ستارخان ، باقرخان ، ثقه الاسلام ، حاج میرزا آقا فرشی ، حاج میرزا حسین واعظ و اکثر مشروطه خواهان بوده است . خانه مزبور در سال 1247 هجری شمسی به دست حاج ولی معمار تبریزی که سالیان متمادی در روسیه زندگی می کرده ساخته شده و در سال 1344 توسط مالکان جدید آن مرمت گردیده است . خانه مشروطه واقع در محله قدیمی راسته کوچه از ابنیه تاریخی دوره قاجار است که تاریخ بنای آن به سال 1245 شمسی می رسد . مرحوم کوزه کنانی حامی بزرگ نهضت آزادیخواهی مردم آذربایجان در آن روز های سخت و سرنوشت ساز بود که حتی خانه شخصی خود را نیز به عنوان پایگاهی مطمئن در اختیار مجاهدین مشروطه قرار داد .
مساحت خانه بیش از 930 متر مربع است و قسمت اعظم آن را زیر بنای خانه مشتمل بر حوض خانه سرسرا و دو طبقه بنا ، تشکیل می دهد . حیاط مشجر و با صفای خانه کوزه کنانی به مجموعه طراوت و زیبایی بخشیده است . نورگیر سرسرا بر روی چهار ستون بلند با سر ستون های گچ بری استوار شده ، داخل آن با آئینه و شیشه های رنگی به طرز جالب توجهی زینت یافته است . در طبقه اول 6 اتاق و سرسرا و در طبقه دوم یک سالن بزرگ ( طنبی ) به ابعاد 6×9 متر و 6 اتاق در سرسرا وجود دارد . جالب ترین قسمت بنا ، سرسرا و اتاق مشرف به حیاط در طبقه دوم است که در آن در و پنجره های مشبک با شیشه الوان به کار رفته است . این در و پنجره توسط هنرمندان محلی ساخته و تعبیه گردیده است . اتاق های جانبی ( گوشوار ) دارای سقفی چوبی با تزئینات برجسته ی هشت ضلعی است و در های چوبی با طرح های برجسته اسلیمی و گل و برگ زینت داده شده است . مصالح به کار رفته در ساختمان سنگ و آجر و خشت می باشد . بنای تاریخی خانه مشروطه ، با معماری دوره قاجار ، در محله قدیمی راسته کوچه در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز واقع شده است .
این خانه بعد از به توپ بسته شدن مجلس شوری ملی در سال 1287 هجری شمسی ، مرکز تجمع جمعی از برجسته ترین چهره های مشروطه در آذربایجان بوده و در جنگ های 11 ماهه تبریز علیه نیرو های دولتی ، ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه بشمار می رفت . تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچم های سفید تسلیم در مقابل قوای محمد علی شاه قاجار در همین خانه گرفته شده است .
بنا با قسمت الحاقی آن در زمینی به مساحت 1300 متر مربع و با دو طبقه اندرونی و بیرونی حاصل ذوق هنرمندانه معمار تبریزی به نام حاج ولی معمار است که سال ها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز در سال 1247 شمسی آن را بنا نهاد . ویژگی های خاص دوران قاجار ، تزئینات چشمگیر و به کارگیری نورگیر های زیبا و چشم نواز موسوم به کلاه فرنگی با ستون ها و سر ستون های گچبری شده ، پنجره ارسی ، در های منبت کاری شده در اتاق اصلی موسوم به طنبی و غلام گردش دور راه پله ، هر کدام به نوعی ذوق و هنر هنرمندان را به نمایش گذاشته و آن را به یک نمونه منحصر به فرد تبدیل کرده است .

این خانه که بعد از امضای فرمان مشروطیت و به توپ بستن مجلس شوری ملی به مجاهدان واگذار شده بود ، در مدت حکومت استبدادی محمد علی شاه بار ها از سوی نیرو های دولتی و مستبدان مورد تعرض قرار گرفت . در جریان این تعرضات چندین بار جان صاحبخانه به خطر افتاد . این خانه پس از فتح تهران و اعاده مشروطیت و مرگ صاحبخانه رها شد . بنا به لحاظ اهمیت تاریخی در سال 1354 شمسی به شماره ثبت 1171 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در سال 1367 توسط سازمان میراث فرهنگی کشور خریداری شده است .
اقدامات مرمتی آن نیز پس از تملک به مرحله اجرا در آمده و سعی شده است به الگو های معماری ، تاریخی توجه کافی شود . از سال 1375 شمسی پس از مرمت و تجهیز تالار اصلی و اتاق های گوشواره با به نمایش گذاشتن اسناد و مدارکی از دوران پر فراز و نشیب انقلاب مشروطه به عنوان موزه آغاز به کار نموده است .
این بنا علاوه بر دوران مشروطیت ، در دوران خود مختاری آذربایجان مابین سال های 1324 تا 1325 نیز محل تجمع سران فرقه دموکرات آذربایجان بوده و تصمیمات و جلسات این حزب در همین مکان اتخاذ می شده است .
از اشیای جالب توجه این موزه می توان به فرش مشروطه که در قره باغ آذربایجان و از پشم خالص و با قدمت 80 تا 90 سال که اشعار ترکی در رابطه با جنبش مشروطه ی ایران بافته شده اشاره کرد و متن اشعار بافته شده را در زیر می خوانید :

باشلاندی یکی ایل بوندان ازل شورش ایران
یاشاسین مشروطه آباد اولسون ملک ایران

استردیله مشروطه نی کی حر اولا انسان
مین لرجه بویولدا وئرلان صونکره قوربان

فتح اولدی بو تاریخده چون قلعه تهران
یاشاسین مشروطه آباد اولسون ملک ایران

مین دوقوزیوز دوقوز میلادی یول
مین اوچ یوز یگرمی یدی شهر شعبان

هم چنین از اشیای دیگر در موزه مشروطه می توان به قلمدان و عینک و دستخط و وسایل شخصی شهید ثقه الاسلام تبریزی ، اسلحه ( تپانچه ) کمری ستار خان و تمبر های قاجاریه و تعداد زیادی از نشریه های محلی و روزنامه های مختلف ایران آن زمان ، تندیس هایی از شخصیت ها و مجاهدین صدر مشروطیت همچون ستارخان ، باقرخان ، میرزا مهدی کوزه کنانی ، حسین خان باغبان ، علی مسیو ، شهید ثقه الاسلام ، جهانگیر خان صور اسرافیل ، میرزا ابراهیم اقا صبا ، میرزا اسماعیل نوبری و ....... ، دفترچه هزینه های نهضت مشروطه به قلم حاج مهدی کوزه کنانی ، مهر انجمن های انقلابی آذربایجان ، نشان های لیاقت منقوش به عکس ستارخان و باقرخان که به افراد مختلف اعطا می شد ، گلوله های توپ ، تابلو های نفیس و منحصر ، فرش و تابلو فرش های مشروطه ، اقسام مجلدات و روزنامه های دوران انقلاب مشروطه و ..... به فرد اشاره کرد . تصاویر بسیار تاریخی و قیمتی از دوران انقلاب مشروطه زینت بخش دیوار های این خانه تاریخی می باشد . دو عدد از این تابلو ها که مربوط به عکس ستارخان و باقرخان است کلا از سنگ ریزه های با رنگ های متنوع و چیده شدن در کنار هم درست شده که بسیار جالب می باشد .

مشروطه در تبریز
جنبش مشروطه ( یا مشروطه دوم که پس از به توپ بستن مجلس در تهران پا گرفت ) در تبریز منجر به وقوع شورش های گسترده مردمی شد . اما علت به توپ بستن مجلس چیزی فراتر از اقدام به ترور محمد علی شاه بود . پس از مرگ مظفر الدین شاه ، محمد علی شاه که به جای وی بر تخت سلطنت نشسته بود به مخالفت با مجلس پرداخت . او حتی نمایندگان مجلس را به تاجگذاری خود دعوت نکرد و از امضای قانون اساسی سرباز زد . این امر اعتراضات مردم به ویژه مردم تبریز را برانگیخت و در نهایت محمدعلی شاه به ناچار - از ترس از دست دادن تاج و تخت - دست خطی صادر کرد و قول همراهی با مشروطه خواهان را داد اما پذیرش قانون اساسی ظاهری بود و شاه و صدراعظم مستبدش در باطن با قانون اساسی مخالفت می کردند .
سرانجام زخم این مخالفت ها با بمبی که عوامل حیدر عمو اوغلی به کالسکه حامل محمد علی شاه انداختند سرباز کرد و بهانه ای به دست شاه و مستبدان افتاد تا دور جدیدی از اقدامات خود را علیه مجلس آغاز کنند . این اقدامات ضد مردمی با به توپ بستن مجلس به اوج خود رسید . پس از حمله به مجلس و پخش خبر آن در سراسر ایران ، مردم علیه حکومت دست به شورش زدند . مردم تبریز نیز با شنیدن اخبار تهران ، به هواداری از مشروطه و مخالفت با محمدعلی شاه پرداختند . در مقابل ، شاه نیرو های دولتی را برای سرکوب تبریزیان به آذربایجان فرستد .
ستارخان ، باقرخان و حیدرخان عمو اوغلی به بسیج مردم مبادرت کردند و پس از چند دور ضد و خورد شدید با نیرو های دولتی و به رغم آنکه شهر در ابتدا توسط نیروی روسی محاصره شده بود ، تبریزیان موفق به شکست نیرو های دولتی شده و مقدمات فتح تهران و سرنگونی محمدعلی شاه فراهم آمد .

jjtv.ir ، iaut.ac.ir