قلعه قهقهه در استان اردبیل

دژ قهقهه در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشکین شهر در استان اردبیل قرار دارد . این دژ به دلیل اینکه محل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی - مانند شاهزادگان صفوی - در زمان گذشته بوده ‌است در تاریخ شهرت بسیاری دارد .
موقعیت دژ
این قلعه در تپه سنگی به ارتفاع تقریبی ۱۰۰۰ هزار متر از زمین های اطراف قرار داشته و اطراف آن را با حصار مستحکم و غیر قابل نفوذ احداث نموده ‌اند که با گذشت سالیان دراز هم اکنون نیز ورود به آن تقریباً غیر ممکن بوده و فقط در شرایط جوی مناسب امکان ‌پذیر است سطح قلعه حدود ۵ هکتار (۱۰۰x۵۰۰) و اختلاف سطح در سطح فوقانی قلعه کمتر از ۳۰ متر است .
تنها راه استحصال آب در این قلعه جمع آبهای سطحی حاصل از آب باران و بارش برف است که قلعه بانان و یا ساکنین جهت ذخیره سازی آب حفره ‌هائی در دل سنگ کنده ‌اند که از آن جمله تعداد چهار مخزن به قطر ۵ متر و به عمق متر در قسمت شمال شرقی و تعداد ۱۱ آب انبار به ابعاد ۵۰x۱۰x۲/۵در قسمت غربی قلعه از آن جمله‌اند .
مرتفع ‌ترین قسمت قلعه قسمت جنوبی آن است آثاری در این قسمت دیده می ‌شود که حکایت از وجود یک ساختمان ۲۲x۲۴ >متر که هم اکنون با خاک یکسان شده ‌است و به احتمال قوی محل نگهبانان بوده چرا که از این قسمت اشراف کامل به قلعه و دره‌ های همجوار را داراست که با ملات گچ آهگ و آجر ساخته شده بوده ‌است .
این قلعه شامل سه دیوار یا سه حصار متداخل است و حصار چهارم بعنوان زندان از آن استفاده می ‌شده تنها مسیر صعود به قلعه از مسیر شمال شرقی است که پس از حدود یک ساعت پیمایش به ورودی قلعه که راهروی است ساخته شده از سنگ و آجر با طاق جناقی و از آن به محوطه قلعه راه است که می ‌شود به قله دسترسی پیدا کرد زندان قلعه در منتها الیه قسمت شرقی قلعه واقع شده و راه ورودی آن حفره ‌ای است طبیعی که در دل تخته سنگ عظیم و قطور که با قراردادن سنگی دیگر در مقابل آن همچون در زندان را محصور می‌ کرد .
سطح فوقانی صفه قله کد تاسیسات قلعه در آنها بنا شده نسبتا مسطح و در حدود یک هکتار وسعت دارد این قلعه در 4 طرف دارای بریدگی های عمودی و پرتگاه های رفیعی است که نفوذ ناپذیر می باشد تنها در بخش کوچکی از ضلع غربی دارای بریدگی های کم ارتفاع و با شیب های نسبتا ملایم می باشد که به دامنه ها راه پیدا می کند در بریدگی ها کم ارتفاع پله های کم عرض کنده شده و در بعضی نقاط به آن افزوده اند در هر حال محل عبور و صعود به قلعه در حد و ظرفیت یک نفر بوده است .
با احداث بارو ها - برج ها - دوازه ها در مسیر های ورودی بر صلاحیت قلعه افزوده اند .
مصالح به کار رفته سنگ مالون ماسه ای و آذرین با ملات گچ می باشد طاق هشتی و بخشی کوچکی از تاسیسات روی قلعه آجر چهار گوش می باشد .
واحد های تشکیل دهنده قلعه اعم از تاسیسات دفاعی - نگهبانی - زندان - مخازن - انبار و ... هنوز مطالعه نشده است لازم است به موازات عملیات حفلظتی و ساماندهی پژوهش های باستان شناسی نیز انجام پذیرد .
در ارتفاعات قلعه و در دامنه های آن هیچ گونه چشمه ای مشاهده نشده است تنها منبع تامین آب مورد نیاز ساکنان قلعه حوضچه هایی است به طول و عرض تقریبی 5×3 متر عمق 2 الی 4 متر که در مسیر آب باران روی صفه فو قانی کنده شده و در زمستان ها با آب برف و باران پر می شده است آب اضافه بر آن احتمالا بوسیله قاطر و حیوانات بارکش از روستای همجوار به قلعه حمل می شده است ارتفاع قلعه از سطح دریا 1179 متر و از بستر دره های اطراف 300متر می باشد .

تاریخچه :
قلعه از مهمترین و مستحکم ترین قلعه های دوره صفویه بوده است که شاهزادگان امیرانی چون سام میرزا _ القاص میرزا _ اسمعیل دوم _ خان احمد خان حاکم گیلان _ امیر خان _ حاکم ترکان و ... در آن زندانی بوده اند .
در زمان جنگ های ایرانی و عثمانی خزاین شاهان صفوی در آن نگهداری و حفاظت می شده است اهمیت این قلعه از اواخر دوره صفویه بتدریج کمتر شده ودر دوره قاجاریه به یکباره متروکه شده است .
احتمال دارد این قلعه نیز چون قلعه های بابک_ پیغام _ پشتو _ نودوز و ... در دوره های قدیمتر و حتی در قبل از اسلام نیز به لحاظ اهمیت سوق الجیشی مورد استفاده بوده باشد لازم است در جریان حفاظت و ساماندهی بررای نگهداری و مطالعه کلیه یافته های باستان شناسی مخصوصا سفال دقت کافی مبذول گردد .

اهداف
1 - حفاظت و استحکام بخشی آثار و بقایای قلعه
2 - ساماندهی و حفظ مجموعه طبیعی آثار طبیعت و بناه
3 - ایمن سازی مسیرهای ورودی به قلعه و پرتگاه ه
4 - تامین آب واحداث سرویس های بهداشتی و خدماتی در حد مورد نیاز

قلعه قهقهه در زمان صفویان
قلعه قهقهه با وجود امکانات طبیعی و اندکی تغییر بدست بشری دژی مستحکم و دست نیافتنی و محلی امن جهت نگهداری خزائن و جواهرات سلطنتی و شورشیبان خطرناک و زندانیان سیاسی گشت. اسکندر بیگ مولف کتاب عالم آرای عباسی می‌نویسد: «قهقهه قلعه‌ای عالی اساس واقع در قراجه داغ بر فراز قله کوه سنگی است که ساکنین آن با قلعه فلک الافلاک و نگهبانان آن با شب زنده داران فلک الافلاک همرازند».

همچنین محمد یوسف واله اصفهانی مولف کتاب خلد برین چنین می‌نویسد: «نسیم سبک خیز را مجال عبور از حوالی قلعه قهقهه نیست».

زندانیان قلعه قهقهه
مهمترین زندانی قلعه فوق اسماعیل میرزا فرزند شاه تهماسب یکم صفوی است یا به ‌عبارت دیگر شاه اسماعیل دوم دومین پسر ارشد شاه تهماسب یکم سلطان قزلباش ‌ها است. وی مردی شجاع جنگجو و تیغ زن بی دریغ بود و بعلت زیاده روی در امورات پدری و گردن ندادن به فرامین پدر دستگیر و در قلعه قهقهه بمدت ۱۹ سال و ۶ ماه و ۲۱ روز و تا مرگ پدر در زندان مخوف دوام آورد و سرآنجام با گردش دوران پا به قدرت نهاد و بسیاری از کسان و خویشان را که در این مدت پا درمیانی نکرده بودنداز دم تیغ گذراند .

از دیگر زندانیان قلعه مشهورترین آنها خان احمد گیلانی والی گیلان که در سال ۹۷۵ ق. بر اثر شورش دستگیر و در زندان قهقهه زندانی شد ولی چون والی گیلان بود شعر سروده و تسلیم شاه تهماسب کرد .
از گردش چرخ واژگون می‌گریم و از جور زمانه بین که چون می‌گریم
با قد خمیده چون صراحی شب و روز در قهقهه‌ام و لیک خون می‌گریم
و در جواب یکی از ادبای دربار می ‌نویسد :
آن روز که کارت همگی قهقهه بود با رای تو رای سلطنت صد مهه بود
امروز در این قهقهه با گریه بساز کان قهقهه را نتیجه این قهقهه بود

در سال ۹۲۲ هجری قمری امیرخان ترکمان حاکم تبریز که به سلطان محمد صفوی شوریده بود دستگیر و در زندان قهقهه زندانی شد و پادشاه صفوی آخرین خواسته او را اجابت کرده و معشوقه اش بی نظیر را همراه وی روانه زندان کرد و تا وا پسین لحظات عمر خود را در آن زندان سپری کرد. مراد پاشای رومی و احمد پاشا دو تن از سرداران نظامی عثمانی ازدیگر زندانی قلعه قهقهه می ‌باشند .

همچنین در سال ۹۴۰ خ. (۹۶۹ ق.) سام میرزا از شاه تهماسب یکم خواست که او را به خراسان بفرستد ؛ شاه نیز موافقت کرد ، اما بعد به تحریک مغرضان پشیمان شد و سام میرزا را با دو پسر خردسالش به دژ قهقهه فرستاد . سرانجام در سال ۹۴۵ (۹۷۴ ق.) به دستور شاه تهماسب ، سام میرزا و پسرانش را به همراه پسران القاس میرزا که در آن دژ بودند ، به قتل رساندند .

در سال ۱۰۱۸ هجری قمری در ۲۴ سال سلطنت شاه عباس زندانیان زندان با استفاده از فرصت نگهبان را گشته و زندان را به تصرف خود در آورده و این زندانیان که بیشتر از کرد ها و عثمانی ها بودند و بزرگ آنها مصطفی پاشا و احمد پاشا و کورحسن بودند بمدت دو ماه زندان را در تصرف خود داشتند تا با میانجیگری خواجه مقصود علی با اعلام عفو و وعده شورش را خوابانید و قلعه را به تصرف خود درآورد .

ardebilnews.blogfa.com
wikipedia.org