پل خواجو در استان اصفهان

پل خواجو ، در شهر اصفهان و بر روی رودخانه زاینده‌رود در شرق پل الله‌وردی خان قرار دارد .

نام
این پل را پل شاهی و بابا رکن الدین و شیراز و حسن آباد هم نامیده‌ اند و از بناهای شاه عباس دوم صفوی است که در سال ۱۰۶۰ هجری بنا شده ‌است . درازای پل ۱۳۳ متر و پهنای آن ۱۲ متر است . این پل را به نام های دیگری نیز خوانده ‌اند . از همین رو به سبب قرار گرفتن در محله خواجو به پل خواجو شهرت یافته است .

ویژگی
پل خواجو به خاطر معماری و تزئینات کاشیکاری آن از دیگر پل های زاینده رود مشهور تر است . این پل که در دوران صفوی یکی از زیبا ترین پل های جهان به شمار می‌ رفت ، بیشتر به منزله سد و بند بوده است . در میان هر یک از دو ضلع شرقی و غربی پل ساختمانی بنا شده که شامل چند اتاق مزین به نقاشی است . این ساختمان که ( بیگلربیگی ) نامیده می ‌شود در آن دوره جایگاه بزرگان و امیرانی بوده که برای تماشای مسابقات شنا و قایقرانی بر روی دریاچه مصنوعی به این مکان فراخوانده می‌ شدند .

این پل دارای ۲۴ دهانه است که از مکعب‌ های به دقت تراش ‌خورده ساخته شده و در بخش میانی ، با سد های چوبی برای گرفتن جلو رودخانه مسدود گردیده است .

با این ‌که در حفاظت و مرمت آثار تاریخی ، اصلی به نام حفظ اصالت و سندیت طرح و ماده تشکیل‌ دهنده اثر وجود دارد ولی دست ‌اندرکاران جمهوری اسلامی در سال ۱۳۸۸ با تعویض سنگ ‌های قدیمی پله‌ ها با سنگ ‌های جدید به اصلیت این بنای اصیل ایرانی آسیب زدند .

در اشعار و نوشته‌
شعرای اصفهان درباره پل خواجو اشعار زیبایی سروده و در این سروده ‌ها زیبایی ‌های آن را ستوده اند . از جمله این سروده ‌ها قصیده‌ بلند صائب تبریزی در وصف یکی از روز های جشن و چراغانی در کنار این پل است . به نوشته تاریخ نگاران و پژوهشگرانی که درباره سلسله صفوی بررسی کرده‌ اند ، هدف شاه عباس دوم از ساختن پل خواجو پیوند دادن دو محله خواجو و دروازه حسن آباد با تخت فولاد و راه شیراز بوده است . گردشگران و جهانگردانی که در دوره ‌های گوناگون به اصفهان آمده ‌اند ، زیبایی های پل خواجو را ستوده ، آن را در زمره شاهکار های جاودانه معماری ایرانی و اسلامی به شمار آورده‌ اند .
پل خواجو به امر شاه عباس دوم در سال 1060 به صورت امروزى آن ساخته شده است . در وسط این پل براى اقامت موقتى شاه صفوى و خانواده او ساختمان مخصوصى که به نام بیگربیکى شهرت دارد بنا شده ، و طاق هاى آن داراى تزیینات نقاشى است . نام‌ پل‌خواجو ، تحریف‌ کلمه‌ « خواجه ‌» است‌ که‌ به‌ مناسبت‌ لقب‌ بزرگان‌ و خواجه‌های‌ عصر صفوی‌ نام‌ گذاری‌ شده‌ است‌ .
این که مؤلف تاریخ اصفهان ورى گفته اساسش قبل از عجم بوده معلوم نشد چه زمانى را در نظر داشته است ، ولى آن چه مسلم مى ‏نماید این است که پیش از دولت اسلام اساس آن پل وجود داشته ، و در زمان ترکمان ها تعمیرى از آن شده ، و در دوران صفویه طبقه بالاى آن ساخته شده ، و در زمان بیگلربیگى صدر اصفهانى روى مرتبه فوقانى بالاخانه‏ اى به نام خود ساخته که در سال 1310ق از طرف ظل السلطان خراب گردیده است .

این پل را به اسامى : بابا رکن الدین - خواجو – گبر ها - شیراز - حسن آباد - پل شاهى تیمورى خوانده ‏اند اما این که آن را پل بابا رکن الدین گفته ‏اند از این جهت است که در تخت فولاد که نزدیکى جاده قدیم شیراز واقع شده ، قبر و بقعه بابا رکن الدین که از عرفاى معروف زمان خود در 26 ربیع‏ الاول سال 769ق وفات کرده در آنجا واقع و مورد توجه و مزار عمومى است از این رو پل به نام او معروف گردیده است .

اما نامیدن آن به پل خواجو به مناسبت این است که در مجاورت محله خواجو ساخته شده ، و پل شیراز از این نظر که نزدیک جاده اصفهان به شیراز واقع گردیده ، و پل گبرها از نظر این که گبرها از این پل به محله خود مى ‏رفته اند ، و پل حسن آباد از جهت این که محل خواجو را در قدیم حسن آباد مى ‏نامیده ‏اند ، و اما پل شاهى از این جهت بود که چون شاه عباس دوم در سال یک هزار و شصت پل را کامل کرد ، و از هر جهت آراسته گردید به پل شاهى معروف شد ، و تیمورى از آن نظر گفته ‏اند که تیمور به داماد خود حسن پاشا دستور داده بود که آن پل را بنا کند و بنا کرد .

این پل که طولش 150 متر و عرضش 14 و معبر آن 7/5 متر است از سنگ و آجر ساخته شده ، در طول این پل اختلاف است ، چنان چه در گفته ‏هاى پیش نوشته شد طول را 150 و عرض را 14 متر نوشته ‏اند ولى در گنجینه آثار تاریخى اصفهان طول 132/5 متر و عرض 12 متر نوشته شده است .
عدد چشمه هاى این پل را بعضى 26 و برخى 24 و کسانى 21 و دیگران 28 نوشته ‏اند و گمان مى‏ رود بعضى از چشمه‏ هاى آن در زین شن و خاک مسطور شده باشد .

این پل به منزله سد و از حیث معمارى و استحکام بى اندازه زیبا و بى نظیر آن ، شامل چهار طبقه و در دو طرف داخلى معبر فوقانى هر طرف 51 غرفه بزرگ و کوچک دارد .
طول سنگ هاى این پل متجاوز از دو متر و امتداد ستون هاى فاصله هر چشمه به سقف 20 متر است ، جلو هر سقف و دیوار پیش آمدگى و فرو رفتگى وجود دارد ،‌ اگر تخته‏ اى با اندازه دهانه پل ها بگذارند ، آب رودخانه بالا آمده و مدتى ذخیره مى‏ شود ، و در قدیم مواقع جشن و غیره نیز قایقرانى مى‏ نموده‏اند . در قسمت شرقى پل طرفین دو صفه مسطح سنگى وجود دارد ، و در وسط آن دو تقریباً در کف رودخانه سنگرس مفصلى دیده مى‏ شود ، و چنان چه نوشته ‏اند دریاچه ‏اى وجود داشته که از فواره ‏هاى آن جستن مى‏ نموده است ، تا کف رودخانه یازده پله سنگى مى‏ خورد ، دو طرف شرقى قسمت پایین پل دو شیر سنگى بزرگ از قدیم موجود است که در بى مبالاتى و جهالت افراد خرابی هایى بدان وارد شده . غرفه ‏ها و اتاق هاى وسط پل به همان طرز نقاشى و طلا کارى دوره صفویه باقى است ، پشت بغل هاى این پل از کاشی هاى خشت هفت رنگ تزیین شده که متأسفانه در اثر لاقیدى بى مواظبتى مسؤولین امر همه ساله تعداد زیادى از آن ها خراب و از بین رفته بود . از وسط پل در طرفین تالار دو راه پله موجود است که به وسیله آن دو طبقه زیرین مى‏ توان رفت و آمد کرد . تاریخ تعمیر این پل مطابق کتیبه کوفى که در طرف راست جنوبى پل رو بکار خانه نور است در سال 1290 هجرى به سعى نصر الله خان در زمان ناصر الدین شاه قاجار است .
اطراف پل مانند قدم در ایام بهار و تابستان و روزهاى تعطیل محل گردشگاه عموم اهالى است ، و بعضى روزها به حدى جمعیت زیاد است که راه عبور و مرور در طبقه دوم تقریباً مشکل مى‏ شود .
از گفتار مورخان معلوم گردید که در جاى کنونى پل هاى خواجو پل دیگرى بوده که به وضع آندراس در آمده بوده ، و قابل استفاده نبوده است ، و از این رو شاه عباس دوم دستور داده بر طبق نقشه پلى بر روى زاینده رود که در نزدیکى باغ سعادت آباد و عمارت آینه خانه بوده ساخته شود ، و کارکنان بر طبق دستور ساعى بوده‏ اند که این پل از پل الله وردیخان و سایر پل ها زیباتر و بهتر ساخته شود ، و مسلم پل با وضع کنونى بعد از شاه عباس دوم ایجاد شده ، و پلى که پیش بوده ، اهمیتى از نظر ساختمان نداشته است ، و مسلم سطح معمارى آن پل در هنگام احداث پل الله وردیخان پائین‏ تر بوده است .
این پل زیر شماره 111 به ثبت تاریخى رسیده است .
در وسط پل ، ساختمانی شامل چند اتاق مزین به نقاشی دارد . و این اتاق ها اختصاص به بزرگان و امرائی داشت که به هنگام ایجاد دریاچه مصنوعی مسابقات شنا و قایقرانی را تماشا می کرده اند .

" تارونیه " سیاح اروپایى نوشته است که در دو طرف خیابان این پل دو خانه وجود دارد که متعلق به شاه است و رودخانه در هیچ کجا بسترى به این زیبایی ندارد و چون این محل از همه جا گودتر است همین امر تا اندازه ‏اى شاه عباس را وادار به ساختن این پل نمود و چون محل گبر ها آن طرف رودخانه بوده براى این که آنان از خیابان چهار باغ نگذرند برای کوتاه تر نمودن راه این پل ساخته شد و تاریخ آن 1057 تا 1077 هجرى است . همچنین وقتى که پل به اتمام رسید به همان نام حسن بیک نامیده شد . این پل که طولش 150 متر و عرضش 14 و معبر آن 5/7 متر است از سنگ و آجر ساخته شده و 21 جوى و 26 چشمه دارد .

در کتاب عباسنامه تألیف محمد طاهر وحید قزوینى به سال (1110 تا 1015 ه) شرح مفصلى راجع به ساختمان پل حسن آباد " خواجو " نوشته به خلاصه این که پس از اتمام ، شاه عباس دوم دستور آیین بستن و گلریزان نمودن پل را به عهده و اهتمام مقصود بیک سفره چى باشى واگذار نمود و تزیین هر یک از طاق هاى آن پل به عهده یکى از امرا محل گردید و چشمه ‏هاى وسط که به منزله دل در بدن و معنى در سخن است از طرف شاه آیین بسته شد و مى ‏نویسد : آب رودخانه را به بالای پل سد نموده به طورى که فواره حوض آن تقریباً سه گز مى‏ جست ، سایبان هاى زرنگار از مبداء تا منتهاى پل بر سر پا بود و رشته‏ هاى مفتول جهت آویختن فانوس و قنادیل به طرح هاى مختلف کشیده بودند .
و در هر مجلسى فرش هاى قالى کرمانى و قائنى افتاده بود و در هر حجره ‏اى شاهد سنبل مو بر پاى ایستاده و جوانان خطه ارم عباس آباد و سیمبران خوش آب و رنگ هندو و ارامنه شمشاد قامت گل رخسار مجلس را به صورت نگار گردانیده بودند و اعلیحضرت ضل‏ اللهى کامران و کامیاب تا حین طلوع صبح عالمتاب در عبارت شرقى پل مزبور استراحت و امرا و مقربان و ملازمان هر یک در حجرات مختلف خود غنودند .

در وصف ساختن دریاچه و سد بر روى پل مزبور بابا محمدعلى اصفهانى حدود (1081 ه .ق) از شعراى مصاحب حکیم شفایى چنین سروده است :
ندانم چون کنم تعریف آن پل کزو ایجاد شد راه توکل
شکوه بحر اگر آنجا کشد سر جهد مانند میمونى ز چنبر
و نیز شیخ رمزى کاشى در تاریخ بستن سد بر روى زاینده رود چنین نوشته :
سدى که از خارا به پیش زنده رود از عطاى شاه دین عباس ثانى بسته ‏اند
در تاریخش گذشت از آب رمزى و نوشت :
( سد اسکندر بآب زندگانى بسته ‏اند ) (1076 )

مؤلف صنف جهان در باب پل خواجو چنین نوشته است :
پل هشتم - پلى است که در حال حاضر به پل خواجو شهرت دارد زیرا در آخر چهارباغ مشهور به خواجو واقع است و قبل از چهار باغ در آخر و کنار آن محله واقع بوده و پل طرف یمین است و در اول قبل از خرابی ها بر سر محله حسن آباد بوده و بانى آن را به اسم پل حسن آباد موسوم نموده بوده و چون محله حسن آباد در فترت افغان و فتنه‏ هاى بعد از آن خراب و به کلى از آبادى افتاده است و محله خواجو نزدیک آن بوده به اسم آن معروف شده است . و این پل خوش نماتر و زیباتر از سی و سه پل است اما با آن عرض و طول نیست لکن به همان استحکام ساخته شده و دقیقه‏ اى از استحکام و خوش نمایى را فرو گذار ننموده‏ اند . آن را شاه عباس ثانى بنا نموده و میرزا طاهر وحید که در آن زمان وقایع نگار و مورخ زمان آن پادشاه بود آن را ضبط و در تاریخى که به نام او نوشته ثبت نموده است و آورده که در محل این پل یک پل کهنه مدروس و ویران بود و شاید آن پلى بوده است که در کتاب ماروخى با اسم جس حسین نوشته شده و باالجمله به حکم پادشاه آن را خراب نموده و برداشتند و این پل را به این وضع خوب و هیئت مرغوب مشتمل بر بیست و چهار چشمه در زمان اندک ساختند و چون پیش محله حسن آباد و جنوب آن بوده ان پل حسن آباد نام نهادند و تصریح نموده است که یک طرف آن باغ سعادت آباد است که مشتبه به پل دیگر به هیچ وجه نیست و مرحوم امیر الشعراء رضا قلى خان هدایت تخلص نیز در کتاب روضه الصفاى ناصرى در آخر احوال شاه عباس ثانى اشاره‏ اى از بناى این پل از پادشاه مذکور نموده است . بر بالاى این پل به دستور خیابان و دو طرف غرفه‏ ها بسته ‏اند و سرطاق هاى غرفه‏ ها را کاشى کارى نموده و در میان آن عمارت و نمایى ساخته ‏اند که در غرفه ‏ها و آن عمارت همه نشیمن مردمان عام و خاص است که به تفریج و تماشا آیند و شاه عباس بعد از اتمام آن در آنجا چند شبى جشن و چراغان خود را که موسوم به فتح آباد است متصل به این پل بنا کرده است . زیر این پل را به طرز دیگر ساخته ‏اند که زیاد از حد مزید حسن آن گشته . دو طرف شرقى و غربى پل را که جهت دخول و خروج آب است مهتابى طرح انداخته و میان پل ها را طاق نمایى ساخته ‏اند و در میان هر طاق نمایى بزرگ سنگى بنا کرده ‏اند که آب قسمت آن چشمه از میان نهر مى ‏رود و دو طرف آن شهر راه روى است که مردمان بر سر آن مى‏ روند و مى‏ نشینند و گاهى که در فصل بهار آب زیاده طغیان مى ‏کند تا بالاى جوی هاى میان آمده راه عبور و مرور را مى‏ بندد و براى مهتابى روى به مشرق در میان معمر هاى آب و محل ریزش آن زینه ‏ها ، قالب آب ساخته ‏اند که مردمان بر آن نشسته از صفا و تماشاى آب استفاده برند و نمایى دیگر به طرف طول در میان پل ساخته‏ اند .