عکس»دژ قلعه رودخان در استان گیلان

قلعه رودخان عظیم‌ ترین دژ نظامی و حکومتی گیلان

در فاصله 20 کیلومتری جنوب غربی فومن در قسمتی از ارتفاعات پوشیده از درخت شهرستان سرسبز فومن در جنوب غربی استان گیلان ، بقایای دژ مستحکم و عظیمی خود نمایی می ‌کند که هیبت و صلابت آن هر بیننده‌ ای را مسحور و متحیر می ‌سازد . این قلعه مهم تاریخی که مدت ها مرکز فرمانروایان گیلان بوده است از بزرگ ترین و با عظمت ‌ترین دژهای نظامی گیلان و حتی ایران به شمار می ‌آید . مساحت قلعه ، بالغ بر 50 هزار متر مربع و در ارتفاع 600 متری در بلند ترین نقطه کوه واقع شده است . برخی از صاحب نظران ، بنیاد قلعه را به دوره ساسانیان نسبت داده ‌اند . قلعه در زمان حکومت سلجوقیان تجدید بنا گردیده و از پایگاه های مبارزاتی اسماعیلیان محسوب می ‌شده است . برای رسیدن به قلعه بعد از عبور از شهر فومن و گذشتن از روستا های گشت ، کرد محله ، سیاه کش ، شمس تالان ، گوراب پس ، هولس کام ، سید آباد و قلعه رودخان به روستای حیدر آلات می‌ رسیم که از این روستا تا محل قلعه حدود 5 کیلومتر فاصله است که در حال حاضر بیشتر مسافت آن در قالب طرح پارک جنگلی سنگ چین و شن‌ ریزی شده است .

برای نخستین بار در سال 1830 میلادی الکساندر شودزکو « خچکو » محقق لهستانی ‌الاصل هنگام تحقیق در گیلان متوجه این قلعه شد و در یادداشت های خود موقعیت این بنا را ثبت کرده است . وی درباره قلعه رودخان می ‌نویسد : « دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه ‌ای به همین نام ، بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحکم است و بر روی کتیبه سر در ورودی آن حک شده است که این قلعه برای نخستین بار در سال 918 تا 921 هـ . ق . برای سلطان حسام ‌الدین امیر دباج بن امیر علاء الدین اسحقی تجدید بنا شد » .

با توجه به اینکه شهر فومن دوران طولانی مرکز حکومت گیلان ، پس از خاندان اسحاقوند بوده است ، اهمیت قلعه بیش از پیش قابل توجه است . کتیبه ‌ای که متعلق به این قلعه است و هم اکنون در گنجینه رشت نگهداری می ‌شود ، حاکی از آن است که برای اولین بار در سال 918 هجری ( 13-1512 میلادی ) تا 921 هجری ( 16-1515 میلادی ) به فرمان « سلطان حسام ‌الدین امیر دباج بن امیر علاء الدین اسحقی ، مرمت گردیده است . از این رو به قلعه حسامی نیز شهرت دارد . این قلعه از دو بخش ارگ ( محل زندگی پادشاه و حرمسرای وی ) و قورخانه ( محل فعالیت های نظامی و زندگی سربازان ) تشکیل شده است . ارگ در قسمت غربی این بنا در دو طبقه واقع شده و جنس آن از آجر است . قراول‌خانه‌ ها در قسمت شرقی به صورت دو طبقه با نورگیر ها و روزنه‌ های متعدد بر محیط اطراف مسلط است . چشمه ‌ای در میان قلعه و گود ترین محل آن وجود دارد .

بخش شرقی قلعه شامل : دوازده ورودی ، زندان ، در اضطراری ، حمام و آبریزگاه و همچنین چند واحد مسکونی ؛ و بخش غربی دارای دوازده ورودی ، چشمه ، حوض ، آب انبار ، سردخانه ، حمام ، آبریزگاه ، شاه نشین و چند واحد مسکونی که با برج و بارو محصور شده است .

برج دیده‌ بانی ، دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاق های هشت ضلعی آن ، با طاق های رومی گنبدی پوشیده شده است . دور تا دور دیوار ها و برج ها روزنه ‌هایی دیده می‌ شود که شیب آن به بیرون قلعه و برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده است . در طول تاریخ قلعه ، هیچ گاه دشمن به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن را فتح کند که خود نشان‌ دهنده مهارت و فن‌ آوری معماران بنا چه از لحاظ علوم نظامی و چه از لحاظ معماری آن است .

این قلعه به طول حدود 5 کیلومتر و عرض تقریبی 10 الی 50 متر با استحکامات برج مانند ، اتاقک های دیده بانی ، آب انبار ، تونل خروجی ، شومینه گرمایی ، محوطه شاه نشین ، حصار کوهستانی و جنگل انبوه بصورت یک دایره که از یک شعاع دارای خروجی است به آن شکوه فراوانی داده است . طبق نظر دانشمند گرامی جناب آقای دکتر منوچهر ستوده عظمت این دژ همتای قلعه استخر فارس است ، قلعه های الموت ، خراسان ، رودبار ، و طارم در مقابل آن بسیار محقرند .

عظمت ، موقعیت قرارگیری و جغرافیایی ، موقعیت و قرارگیری اقلیمی ، استفاده از مصالح محبط جغرافیایی محل ، محیط جنگلی و کوهستانی اطراف قلعه ، پیاده روی حدود 4 کیلومتر ارتفاعی ، آب و هوای بسیار دلپذیر تابستانی و زمستانی و بهاری و پاییزی ( و شاید بیشتر ! ) و … . . این فلعه می تواند یکی از مکان های توریستی و گذران اوقات فراغت گردشگران ایرانی و خارجی باشد که اشتغال زایی لازم را نیز به دنبال دارد .
همگن بودن محیط انسانی قلعه با محیط طبیعی ، استفاده از شومینه و معماری منحصر به فرد در حداقل 1000سال پیش . مکان گزینی اقلیمی از نظر سرما در تابستان و گرما در زمستان و مکان گزینی سوق الجیشی قلعه با توجه به هوش بالای طراحان آن ، از عجایب آن قلمداد می گردد . و حق است که این دژ جزء عجایب هفتگانه نام گرفته است .

دژ قلعه رودخان یکی از بزرگ ترین قلعه های باقی مانده از دوران قدیم در ایران می باشد که در جنوب غربی شهرستان فومن در یک شرایط کوهستانی ، جنگلی با ارتفاع حدود 700 متر از سطح دریا های آزاد قرار گرفته است . از تاریخ دقیق ساخت آن اطلاعی نیست ولی چندین بار مرمت و بازسازی و مورد استفاده قرار گرفته است .

خوچکو ، رابینو ، دکتر ستوده با مشاهدات میدانی و اسنادی در مورد سابقه تاریخی و مشخصات قلعه مطالعاتی شایسته انجام داده اند که کامل ترین نوشته موجود ، مطالعات دکتر ستوده در حال حاضر می باشد .

موقیعیت جغرافیایی دژ قلعه رودخان
دژ قلعه رودخان که به نام های قلعه حسامی ، قلعه سکسار ، قلعه سلسال ( قلعه به همین نام در رضوانشهر ) معروف است در 23 کیلو متری جنوب غربی فومن در ار تفاع حدود 700متری از سطح دریا های آزاد در میان درختان انبوه جنکلی و در روی یال یک کوه واقع شده است که تقریبآ از 4 طرف توسط دره های عمیق و رودخانه های دائمی قلعه دنه و قلعه رودخان احاطه شده است . این قلعه از سمت شمال به رودخانه قلعه رودخان و شولم فومن ، از سمت شرق به رودخانه قلعه دنه و ملک سر و از سمت جنوب به کوهستان تالش و شهرستان شفت ، و از سمت غرب نیز به کوهستان تالش و استان زنجان محدود شده است .

این قلعه به شماره 1567/3 ثبت آثار ملی ایران شده است . در ساخت این فلعه از میلیون ها آجر استفاده شده است و در باز سازی سال 1380خورشیدی توسط میراث فرهنگی استان گیلان ، دو انبار ذخیره آجر با هزاران قطعه آجر در عمق چند متری خاک داخل قلعه کشف گردید . باید اضافه نمود که احتمالآ در آن دوره زمانی ، آجر ها در پایین دست و روستا های حاشیه قلعه پخته شده و توسط حیوانات بار کش و یا …… به داخل قلعه حمل شده اند .

مساحت دژ در حدود 5 هکتار و از سنگ ، آجر ملاط ساروج ، گچ ساخته شده است .

پیشینه تاریخی دژ قلعه رودخان
قدمت قلعه به حدود دوره ساسانیان بر می گردد و بر افراشتن آن با حمله اعراب مسلمان به ایران مربوط می شود و أن مقارن با پادشاهی گیل گیلانشاه در دوره ساسانیان و مقام پشتخوار گر شاهی ( اتحادیه گیلان ، طبر ستان ، گرگان و دماوند ) که تحت حکومت واحد او قرار داشت و این سرزمین ( پشتخوار گر = دامنه شمالی البرز ) به فرمان یزد گرد سوم ( آخرین پاشاه ساسانی ) در اختیار گیل گیلانشاه قرار گرفت . پس از مرک یزد گرد شوم گیلانشاه شروع به ساختن برج و بارو و سدار دفاعی جهت جلوگیری از حمله اعراب می کند … .

سید ظهیرالدین مرعشی نیز می نویسد که گیل گیلانشاه از سی یه تا گرگان قصر های عالی ، عمارات قوی و قلاع و حصون ترتیب داد اما داراملک او در گیلان بود.

عبدلی به نقل از آرتور کریستین سن می نویسد قبل از هخامنشیان ، قوم کادوس در دوران ماد ها در نواحی کوهستانی گیلان سکنی داشتند که بعدا گیل ها و دیلمی ها را تشکیل دادند که جز اقوام آریایی واقعی می باشند .

عبدلی می نویسد به نظر می رسد در این زمان یعنی ساسانیان دژ گشت یا قلعه رودخان فعلی واقع در حومه فومن ( = پومن ، هومن ، و هومنه ) به یک مرکز مهم نظامی – سیاسی کادوس ها تبدیل شده بود ولی قلعه و اقوام کادوس قبل از این در این مکان وجود داشته اند . این مکان در زمان اشک سوم اهمیت سوق الجیشی پیدا می کند و پارتی ها این قلعه را جهت نظارت سرزمین آماردان ( شرق سفید رود – حوالی رودبار ) استفاده می کردند و این مکان مقری نظامی گردید . دژ گشت یا شاهپور ( فیروز ) ساسانی پسر نرسی دوم بوده است این دژ حاوی اسراری است که تا کنون کشف نشده است . هم ردیف این قلعه آثار کادوس ها در آق اولر در ییلاقات کرکانرود تالش به همراه شهر باستانی وجود دارد که دارای آتشکده بوده و آثار آن نیز هنوز وجود دارد .

اسکندر منشی مولف تاریخ عالم آرای عباسی نیز می نگارد والیان گیلان ( بیه پس ) خود را از نژاد اسحق پیغمبر شمرده اند و رشیدالدین فضل الله آنان را از اعقاب ساسانیان می شمارد .

خوچکو ضمن بازدید از قلعه می نویسد ، قلعه دژی بر بالای کوه با سنک و آجر ساخته شده و طرفین در ورودی دو برج دفاعی مستحکم است . بر بالای در کتیبه ای است که مطالب زیر بر سنگی حک شده است : این قلعه که به نام قلعه حسامی است نخستین بار در سال 918 الی 921میلادی به امر سلطان حسام الدین بن امیره دباج بن امیره علا الدین اسحقی تجدید بنا شد . این کتیبه را کمالدین بن محمد گیلانی نوشت . عبارات آن از خان احمد شیروانی و تحریر آن از ابن حسینی الخراسانی است .

دکتر ستوده می نویسد : دژی که بنام قلعه رودخان خوانده می شود سومین بنا از بنا های عجیب هفت گانه گیلان است . نگارنده که دژ های زیادی را دیده و مطالعه کرده است تا کنون دژی به این عظمت و استحکام ندیده است . شاید بتوان این دژ را یکی از دژ های عجیب ایران دانست . تنها دژی که می تواند برابر و همسر او باشد قلعه استخر ( اصطخر ) فارس است . دژ های خراسان ، الموت ، رودبار ، تارم زنجان در مقابل این دژ بسیار کوچک و نا چیزند وی می افزاید که مساحت قلعه رودخان معادل 10الی 20 قلعه دیگر است و بیش از 20قلعه انگلستان را مشاهده کردده است اما قلعه رودخان بزرگتر و مستحکم تر از تمامی آنها است .

این قلعه دارای در ورودی با پایه ستونی از سنگ سفید و کتیبه ذیل روی آن نوشته شده بود که توسط فردی هندی از جا کنده شده و از بین برده شده است . روی آن عبارات زیر نوشته شده بود " . علاالدین اسحقی خلد ملکه و سلطانه در تاریخ ثمان عشر و تسمعا یه این قلعه مبارکه را که مسمی به قلعه حسامی است و هرگز درجه تغییر نیافته …… . . 918 دانا چون دهر دشمن خوی هرزه جوی …… خویش اظهار کند و عهد " …… باقی مطالب آن فرسوده شده و از میان رفته است .

همچنین نوشته که بر بالای الله دادکوه در جنوب گشت فومن خرابه های قصری قدیمی وجود داشته که وقتی می گوییم حاکم فومن مجبور شد به قلعه رودخان هموار شود گنجینه ثروت خود را به آنجا فرستاد و میان گوراب پس و خسرو آباد خرابه های عمارت کوچک مربع شکلی از آجر دیده می شود که ساکنان آن مطبخ خانه کاخ قلعه رودخان می دانند .

این دژ از حدود پانصد سال پیش تا 80 سال پیش توسط افراد مختلف حکومتیان و جنگلیان به عنوان یک پناهگاه مورد استفاده قرار گرفته است و با توجه به اینکه ایجاد چنین قلعه ای موجبات شگفتی و حیرت از نظر معماری ، مکان گزینی ، سوق الجیشی ، مصالح مورد استفاده و … . . می باشد می تواند در شرایط جدید و امروزی به عنوان یک مکان توریستی و تفریحی و اشتغال زا جهت استفاده قرار گیرد .

ویژگی های محیطی و توپوگرافی قلعه رودخان

پیاده روی در داخل جنگل
از روستای قلعه رودخان تا قلعه مسیر راه پوشیده از جنگل انبوه می باشد که از کنار رودخانه قلعه رودخان ، آب زلال و ماهی قزل آلا و آبشار های کوچک در مسیر راه همراه می باشد . در پای کوه قلعه دو رودخان قلعه دنه و قلعه رودخانه از دو طرف قلعه را محاصره کرده است . که در پای رودخانه شمال شرقی ، تونلی وجود دارد که ارتباط تونل را با قلعه در بر می گیرد که در حال حاضر در 10متری تونل ریزش سنگ مانع از حرکت بیشتر می شود . حرکت به سمت قلعه از دامنه پر شیب شمال غربی با پله هایی که جدیدا اداره منابع طبیعی احداث کرده است با نیم دایره بزرگی همراه است که تا حدود 1000متری قلعه ادامه دارد پس از آن باید با توجه به کفش و لباس مناسب کوه به سمت قلعه حرکت کرد . جنس زمین از پای رودخانه تا خود قلعه از سنگ های آهکی و ماسه سنگ پوشیده است و با خاک و برک هوموسی غنی جنگلی فرش شده است نوع درختان مسیر راه توسکاه ، ممرز ، افرا ، بلوط ، راش و آراد است . در چند نقطه از مسیر راه پل چوبی جهت عبور از رودخانه نیز ساخته شده است .

ود خانه خروشان
رودخانه قلعه رودخان حداقل دبی را در تیر ماه با 5/1 و مرداد ماه با 8/1 متر مکعب در ثانیه و حداکثر دبی را در مهر ماه با 7/5و فروردین ماه با 5/4 متر مکعب در ثانیه دارا است و نشان می دهد که در برنامه ریزی رودخانه در ماه های فروردین و اواسط اردیبهشت و از مهر تا اتمام دوره سرد سال امکان طغیان وجود دارد که باید تمهیدات لازم به عمل آورده شود ( آبان با 7/2 - آذر با 4/3 دی با 3/2 بهمن با 4/2 اسفند با8/2 اردیبهشت با 8/5خرداد با 1/3 و در ماه شهریور با 2 متر مکعب در ثانیه ) حدود 5 ماه از سال از اردیبهشت تا شهریور بستر مناسب و بدون خطر را دارا است که علاوه بر بازدید از قلعه و زیبا یی رودخانه برای ماهیگیری و شنا نیز مناسب است .

ویژگی آب و هوایی قلعه رودخان
از میانه بهار و تابستان موقیعیت اکو توریستی قلعه در بهترین شرایط قرار دارد و در زمستان با توجه به سرما و بوران با تجهیزات کوه نوردی و پوشش کامل این امکان پذیر است .

برسی حداقل و حداکثر دما نشان می دهد که در قلعه حداقل مطلق دما از ماه مهر تا فروردین زیر صفر درجه و تا 13- درجه سانتی گراد می رسد و حداکثر مطلق دما از ماه فروردین تا شهریور تا 37 درجه سانتی گراد می رسد که دامنه حرارتی حداقل27 تا حداکثر 40 درجه را در طول سال نشان می دهد که این دامنه برنامه ریزی توریسم زمستانی و تابستانی را با خود به همراه دارد .

بررسی ساعات آفتابی دژ قلعه رودخان نشان می دهد که در ماه خرداد ، نیر و مرداد این دژ روز های به یاد ماندنی آب و هوایی خود را در نظر هر فرد بازدید کننده از نظر مطلوبیت هوا به همراه دارد .
با توجه به قدمت تاریخی و گذشته نا شناخته این میراث فرهنگی و ملی این خطه ایران زمین است که بهره گیری از زمان مناسب آ ب و هوایی و تعطیلی تابستانه و گردشگری ناشی از آن می تواند نقش بالایی را در اشتغال زایی و افزایش درآمد روستاییان این منطقه داشته باشد .

wikipedia.org