پاره ای از آثار کهن معماری کهن ایران زمین با وجود ارزش های والای خود کمتر شناخته و معرفی شده اند . بنای گنبد علویان هم در شهر همدان که تا چندی پیش در محدوده دبستانی کوچک در بافت قدیمی شهر مجالی برای شناساندن معماری منحصر به فرد خود نداشت اکنون پس از آزاد کردن بافن پیرامون و تجهیز محدوده آن در وضعیت مناسب تری قرار گرفته و به دلیل معماری ویژه و تزئینات بسیار پیچیده گچی آن که از حدود 900 سال پیش به جا مانده در خور معرفی است .
گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امام زاده عبد‌الله شهر همدان قرار دارد . این اثر یکی از شاهکار های معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان است ، و طی شماره ۹۴ در تاریخ 15/10/1310 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .
تاریخچه
بر اساس شناسنامه فنی بنا ، این گنبد یکی از یادمان های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ؛ و به اعتبار تحقیقات باستان شناسان بنایی مغولی ؛ ابتدا به عنوان مسجد احداث شده بوده است . در دوره های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین به مقبره آن خاندان تبدیل گردیده است . خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد نموده است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می گوید :
« دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش »
این گنبد به دلایلی چند و از جمله ویژگی های منحصر به فرد کالبدی و ظرافت تزئینات استثنایی آن همواره مورد توجه ویژه محققان قرار داشته . پروفسور آرتور اپهام پوپ به خصوص به این بنا عنایتی خاص نشان داده و در هنگام قیاس با معماری دوره های پیشین چنین گفته است :
« معماری مغول ایلخانی با پیشینیانش نزدیکی دارد و در واقع رشد همشکل سبک ها و شیوه های قبلی سلجوقی است . ارتباط میان این دو سبک چنان نزدیک است که در برخی موارد مانند گنبد علویان همدان عقاید در مورد سلجوقی یا مغولی بودن بنا متفاوت است ولی به طور کلی معماری مغولی دارای یک خصلت ویژه خود بود و در بسیاری جنبه ها با کار های سلجوقی تفاوت داشت . گر چه در بنای مغولی یک مقیاس عظیم به کار رفت اما آنها در عین حال خیلی سبک ترند .... به طور کلی در این معماری سختی و خشنی کاهش یافته فضا های خالی بیشتر شده و روشنایی افزون تر و بهتر طراحی شده است . »
سیه پوش
نام خانوادگی یک دسته از بازماندگان فعلی علویان در همدان هنوز هم « سیه پوش » است . راوندی صاحب مجمع التواریخ و القصص نیز از گنبد علویان به عنوان تریه اسلاف نام برده است . علت نام گذاری این بنا به « گنبد » علویان این بوده است که در گذشته های دور این بنا دارای گنبد بوده و در اثر گذشته زمان گنبد آن فرو ریخته است . همچنین علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران امام علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا از دلایل دیگر این نامگذاری بوده است .
مشخصات بنا
این بنا از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی ( سده های 6 و 7 هجری ) است . شکل ظاهری آن شبیه « گنبد سرخ » مراغه است که در سال 542 هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن ( 8 متر در 8 متر ) و تزئینات غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای ( گنبد حیدریه ) قزوین است که از بنا های اوایل قرن 6 هجری قمری است . بنابراین گنبد علویان همدان را هم باید از آثار معماری آرامگاهی این دوران به شمار آورد .
بنا به صورت مکعبی 4 ضلعی در ابعاد 8/12 در 5/12 متر و ارتفاع 5/11 متر ساخته شده و 4 جرز ستون مانند به ارتفاع 5/9 متر با قطری قریب به 2 متر و شبیه برج هایی در 4 گوشه آن را در میان گرفته اند . هر یک از برج ها دارای 5 طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع 8 متر و عرض 1 متر و عمق 5/. متر است که از حیث مقطع جرز ها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است .
در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع 5 و 7 و به ارتفاع 10 متر و عرض حدود 5/5 متر دیده می شود . درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع 60/5 و عرض 90/3 به صورت بر جسته قرار دارد . ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض 6/1 و ارتفاع 40/3 متر جلوه ای ویژه به آن می بخشد .
بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری های بر جسته لانه زنبوری شامل گل و بوته های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی می کند . بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می شود . پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره ای شکلی به صورتی بدیع تزئین کرده است .
حد فاصل طاق نما و برج های پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم ارتفاع با کل بنا و به عرض 80 سانتی متر پوشیده از تزئینات گچبری و نیز دو سطح نیم دایره که با آجر های راسته و خفته تزئین شده اند زینت می بخشند . اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق نما به ارتفاع 5/8 و عرض 4 متر است که درون آنها با برجسته کاری های آجری مشتمل بر طرح های تو در تو لوزی شکل تزئین شده است .
بر فراز طاق نما ها و قسمت های انتهایی برج ها بقایایی از کتیبه ای آجری و بر جسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره ( دهر ) مشاهده می شود .
سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین های اطراف و دیوار های خارجی آن در ارتفاعی معادل 2/1 متر واقع شده و در حال حاضر 7 پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می کند .
در هر کنج بنا دو طاقچه رفیع و نیز دو طاق نما در اضلاع غربی - شرقی پوشیده از طرح های انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می شود . محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزئینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است . معدود نورگیر های مرتفع و مجاور سقف روشنایی مناسبی به محوطه داخل بنا می دهند .
راه پله های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می کند . سرداب کوچک مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است . فضای داخلی آن از 6 حجره با طاق نمای جناغی تشکیل شده و قبر ها به شکل حجم های مکعب مستطیل شکل پوشیده از آجر های لعابدار فیروزه ای در مرکز آن قرار گرفته اند .
به دلیل تخریب گنبد اصلی بنا در گذشته ای نا معلوم به نظر می رسد هنوز مرمت های انجام شده در 68 سال قبل ( سال 1317 ) و پوششی که با سقف شیروانی برای جلوگیری از انهدام بنا بر فراز آن تعبیه شده همچنان باید باقی بماند چون تا کنون مدرک مستند و نقشه ای که گویای چگونگی وضعیت گنبد فوقانی این آرامگاه باشد به دست نیامده است . از همین رو مستند سازی و شکل دهی مجدد پوشش این بنا هنوز میسر نشده است .
هرتسفلد به ارزش هنری گچبری آن توجه کرده و می نویسد : « در اینجا تزئینات از طریق آمیزش همه عوامل به بالاترین حد خود رسیده است . کلمات قادر به توصیف آن نیستند تنها باید آن را دید . »
پوپ کار را با این عبارت غنا می بخشد : « هرتسفلد در مورد ناتوانی بیان از توصیف این مخلوق حیرت انگیز حق دارد ولی اظهار شگفتی کافی نیست . »
3zarroom.blogfa.com ، iran.persianblog.ir ، fa.wikipedia.org
0 نظرات:
ارسال یک نظر